Το εφαρμοστέο ουσιαστικό κληρονομικό δίκαιο με βάση την ιθαγένεια του κληρονομούμενου – Η παρέκκλιση για τους κατοίκους εξωτερικού – Η περίπτωση του ανιθαγενούς και πολυϊθαγενούς προσώπου
Ο έλληνας νομοθέτης κατά την επιλογή του εφαρμοστέου δικαίου (lex hereditatis) στις κληρονομικές σχέσεις με στοιχεία αλλοδαπότητας υιοθετεί την αρχή της ενότητας, σύμφωνα με την οποία οι κληρονομικές σχέσεις για όλα τα στοιχεία της κληρονομίας διέπονται από ένα ενιαίο δίκαιο, και μάλιστα επιλέγεται ως συνδετικό στοιχείο όχι η lex domicilii, αλλά η lex patriae του κληρονομουμένου. Συγκεκριμένα, το άρθρο 28 ΑΚ, που αποτελεί τη βασική διάταξη κληρονομικού διεθνούς δικαίου, ορίζει ότι «οι κληρονομικές σχέσεις διέπονται από το δίκαιο της ιθαγένειας που είχε ο κληρονομούμενος όταν πέθανε». Δυνατότητα επιλογής του εφαρμοστέου δικαίου δεν προβλέπεται. Εξαιρέσεις από τους ορισμούς του ως άνω άρθρου προβλέπονται από διμερείς διεθνείς συμβάσεις με την Ισπανία (ν. 2423/1920 και ν. 2850/1954), με τη Ρωσία (ν.289/1914) και με το Λίβανο (ν.δ. 1272/1949) (βλ. Βασιλακάκης, Η εκ διαθήκης κληρονομική διαδοχή κατά το ιδιωτικό διεθνές δίκαιο, 1994, σσ. 104-105).
Πριν όμως από την έναρξη εφαρμογής του ισχύοντος Αστικού Κώδικα, το ελληνικό ιδιωτικό διεθνές δίκαιο υιοθετούσε την αρχή της διασπάσεως, κατά την οποία η κληρονομία διασπάται στα διάφορα στοιχεία της (π.χ. κινητά – ακίνητα) και για καθένα από αυτά εφαρμόζεται διαφορετικό δίκαιο. Ειδικότερα, το άρθρο 5 παρ. 2 του ισχύοντος τότε ν. ΤϞΑ΄/1856, το οποίο όριζε επηρεαζόμενο από την γνωστή «θεωρία των θεσμίων» τα εξής: «η εκ διαθήκης ή εξ αδιαθέτου διαδοχή διέπεται υπό των νόμων της Πολιτείας εις ην ανήκει ο κληρονομούμενος, εκτός αν πρόκειται περί ακινήτων κείμενων εν Ελλάδι, τα οποία ως προς τούτο διέπονται υπό του ελληνικού νόμου».
Έτσι, με βάση το ισχύον πλέον άρθρο 28 ΑΚ το δίκαιο της ιθαγένειας του κληρονομουμένου διέπει όλα τα ζητήματα που ανάγονται στις κληρονομικές του σχέσεις, όπως ο χρόνος της επαγωγής, η ικανότητα προσώπου να κληρονομήσει, την κτήση και την αποποίηση της κληρονομίας, τα πρόσωπα των εξ αδιαθέτου κληρονόμων, την ευθύνη των κληρονόμων για τα χρέη της κληρονομίας, την κληρονομική αναξιότητα, την έκπτωση από το κληρονομικό δικαίωμα (βλ. αναλυτικότερη περιγραφή με την εκεί περιπτωσιολογία της έκτασης εφαρμογής της lex heredidatis στην ΣΕΑΚ (Σύντομη Ερμηνεία του Αστικού Κώδικα), τόμος Ι, άρθρο 28, αρ. 2-17 (Αλέξανδρος Μεταλληνός)).
Με το αμφίβολης συνταγματικότητας άρθρο 21 του ν. 1738 της 19/2Ο.11.1987 «Σύσταση Συμβουλίου Πρόληψης της Εγκληματικότητας, τροποποίηση διατάξεων του Ποινικού Κώδικα, των Κωδίκων Ποινικής και Πολιτικής Δικονομίας και άλλες διατάξεις» (ΦΕΚ Α` 200/1987), προβλέφθηκε ότι «Έλληνες υπήκοοι, κάτοικοι εξωτερικού επί είκοσι πέντε τουλάχιστον συνεχόμενα χρόνια πριν από το θάνατό τους, δεν υπόκεινται στους περιορισμούς των περί νομίμου μοίρας και μεριδούχων διατάξεων του ελληνικού νόμου, όσον αφορά τη διάθεση αιτία θανάτου της περιουσίας τους που βρίσκεται στο εξωτερικό.
Εφόσον συντρέχει η παραπάνω προϋπόθεση, η μη συμμόρφωση με τις περί νομίμου μοίρας και μεριδούχων διατάξεις δεν επηρεάζει, ως προς την περιουσία που βρίσκεται στο εξωτερικό, εκ της αιτίας αυτής, το κύρος των διαθηκών ή άλλων αιτία θανάτου πράξεων διαθέσεως» (βλ. Α.Γαζή/Η.Κρίσπη/Γ.Κασιμάτη/Σπ.Βρέλλη, Οι περιορισμοί της νόμιμης μοίρας και το Σύνταγμα- το πρόβλημα της συνταγματικότητας του άρθρου 21 του ν. 1738/1987 (γνωμδ), Κοινοδίκιον 6 (2000) 15-29).
Τέλος, ιδιαίτερη περίπτωση αποτελούν οι ανιθαγενείς, που δεν έχουν καμία ιθαγένεια, και οι πολυϊθαγενείς, που έχουν πολλές ιθαγένειες, για τους οποίους προβλέπουν τα άρθρα 30 και 31 ΑΚ. Έτσι, στην περίπτωση που ο κληρονομούμενος δεν είχε ιθαγένεια (ανιθαγενής), σύμφωνα με το άρθρο 30ΑΚ, στη θέση του δικαίου της ιθαγένειας εφαρμόζεται το δίκαιο της συνήθους διαμονής που λειτουργεί ως υποκατάστατο συνδετικό στοιχείο και αν δεν είχε συνήθη διαμονή, το δίκαιο της απλής διαμονής. Στη περίπτωση πάλι που ο κληρονομούμενος είχε πολλές ιθαγένειες (πολυϊθαγενής), σύμφωνα με το άρθρο 31ΑΚ, εάν μια εξ αυτών ήταν η ελληνική, εφαρμόζεται ως lex patriae το ελληνικό δίκαιο, ανεξαρτήτως εάν ο κληρονομούμενος συνδεόταν στενότερα με την πολιτεία της άλλης ιθαγένειάς του, αλλιώς εφαρμόζεται το δίκαιο της πολιτείας προς την οποία ο κληρονομούμενος συνδεόταν στενότερα (το δίκαιο της «πραγματικής» ή «ενεργού» ιθαγένειας), λαμβάνοντας υπόψη τις βιοτικές και νομικές περιστάσεις (κατοικία, διαμονή, επαγγελματική εγκατάσταση κ.α.).
Θεώνη Κάδρα
Δικηγόρος
e-mail: info@efotopoulou.gr