Απρόκλητη έμπρακτη εξύβριση κατ’ άρθρο 361Α ΠΚ
Κατά το άρθρο 361 Α` ΠΚ, το οποίο προστέθηκε με το άρθρο 19 του ν. 1419/1984 “με φυλάκιση τουλάχιστον τριών μηνών τιμωρείται η έμπρακτη εξύβριση (άρθρο 361 παρ. 1) αν έγινε χωρίς πρόκληση από τον παθόντα”. Από τη διάταξη αυτή προκύπτει ότι ο νομοθέτης, προκειμένου να προστατεύσει το κοινωνικό σύνολο από αιφνίδιες και άκρως μη συμβατές συμπεριφορές εκδηλούμενες αυθαίρετα και κατά τρόπο σοβαρώς επικριτικό, με συνέπεια να μεταβάλλεται απροσδόκητα η μεταξύ των προσώπων σχέση, με άμεση επιδίωξη την πάταξη της ατομικής σκληρής εκδήλωσης έναντι ορισμένων προσώπων, έχει εισαγάγει στον Ποινικό Κώδικα διάταξη, αφορώσα την απειλή ποινής στην περίπτωση εξυβρίσεως δι’ έργου απευθυνόμενης κατά του παθόντος και άνευ προκλήσεως αυτού. Η έλλειψη πρόκλησης εκ μέρους του παθόντος συνιστά όρο του αδικήματος, αντικειμενικώς κρινόμενη και η οποία συνδυάζεται με το περιεχόμενο της έργω εξυβρίσεως, η οποία συνιστά έμπρακτη υλική ενέργεια, στρεφομένη εναντίον του προσώπου, του οποίου η τιμή και η υπόληψη προσβάλλεται με τρόπο εντόνως και καταδήλως καταφρονητικό. Διαφαίνεται μία εξειδιασμένη επιθετικότητα εκ μέρους του υπαιτίου η οποία στοχεύει να πλήξει το ανυποψίαστο θύμα, αφού ευρίσκεται προ απροόπτου και μη αναμενόμενης βιαίας επιθέσεως, απτομένης του σώματός του, χωρίς δυνατότητα αντιδράσεως, συνεπεία της ταχείας ενεργείας και της εσκεμμένης προσβλητικής ενέργειας του δράστη. Η ενέργεια του υπαιτίου αξιολογείται ως άκρως απαξιωτική έναντι του κοινωνικού συνόλου και ειδικότερα ενός ανύποπτου προσώπου, μη συνάδουσα προς την υποχρεωτική αλληλεγγύη και την επιβαλλομένη ανθρώπινη συμπεριφορά, με βάση τους κανόνες της συμβιώσεως, εντεύθεν δε απρόκλητα προκύπτει αντίθετη επικοινωνιακή σχέση μεταξύ των πολιτών και δημιουργείται έτσι μία δυσάρεστη κατάσταση μεταξύ των προσώπων. Ως απρόκλητη ενέργεια χαρακτηρίζεται εκείνη η συμπεριφορά, η οποία πηγάζει από το αποφασισμένο να δράσει πρόσωπο χωρίς να σταθμίσει εξωτερικούς παράγοντες, αντικειμενικώς δε ουδόλως ενέχει πρόκληση του παθόντος. Η εκδηλωτική του έμπρακτη συμπεριφορά, προέρχεται από την ιδία αυτού βούληση, ανεξάρτητη και αυτοτελή, χωρίς να συνιστά όρο ή ανυπαρξία συνδέσεως με τυχόν προηγηθείσα ενέργεια του παθόντος, ο οποίος υπήρξε αδρανής. Η έργω εξύβριση ως μορφή απρόκλητης αδικοπρακτικής ενεργείας μορφοποιείται σε ιδιαίτερο έγκλημα εκ λόγων προστασίας της κοινωνίας, δεδομένου ότι το περιεχόμενό της ενέχει διακριτά σημεία υπερβολικής προσβολής του ανύποπτου θύματος, το οποίο καθίσταται αντικείμενο, μη δυνάμενο να αμυνθεί, λόγω της μη αναμενόμενης και ταχείας δράσεως του υπαιτίου (420/1998 ΑΠ). Ο δόλος δε, συνίσταται στη γνώση της υβριστικής σημασίας της θελημένης ενέργειας της εκδηλωτικής καταφρονήσεως, δεν απαιτείται δε ειδική αιτιολογία του, διότι αυτός εξυπακούεται ότι ενυπάρχει στην παραγωγή των περιστατικών (1406/1994 ΑΠ).Η εξύβριση τελείται “έργω”, όταν συνίσταται σε σωματική συμπεριφορά με την οποία θίγεται το σώμα του προσβαλλόμενου (κρατούσα άποψη) ή, κατ` άλλη άποψη, όταν γίνεται σωματικά, δηλαδή με μια σωματική κίνηση, έστω κι αν δεν επιδρά στο σώμα του θύματος, ή τέλος, σύμφωνα με μια τρίτη ενδιάμεση άποψη, όχι μόνο όταν η πράξη επιδρά σωματικά, αλλά και όταν συνίσταται σε ενέργεια, η οποία τείνει να θίξει το σώμα του προσβαλλόμενου προσώπου, έστω και αν δεν το πέτυχε (βλ. σχετ. Γ.Α. Μαγκάκης, Κονταξή, Ποινικός Κώδικας τομ. Β` έκδ. Γλ. σελ. 2986 ό.π.). Η επίδειξη γεννητικών μορίων άνευ εξαγωγής τους αποτελεί έργω εξύβριση (884/1981 ΑΠ, ΠοινΧρ ΛΑ΄ 31).Ως απρόκλητη ενέργεια χαρακτηρίζεται εκείνη η συμπεριφορά, η οποία πηγάζει από το αποφασισμένο να δράσει πρόσωπο χωρίς να σταθμίσει εξωτερικούς παράγοντες, αντικειμενικώς δε ουδόλως ενέχει πρόκληση του παθόντος. Η εκδηλωτική του έμπρακτη συμπεριφορά, προέρχεται από την ιδία αυτού βούληση, ανεξάρτητη και αυτοτελή, χωρίς να συνιστά όρο ή ανυπαρξία συνδέσεως με τυχόν προηγηθείσα ενέργεια του παθόντος, ο οποίος υπήρξε αδρανής. Το απρόκλητο της συμπεριφοράς του δράστη συνιστά ενέργεια αυθαίρετη εκ μέρους του υπαιτίου, χωρίς να υπάρχει, έστω και χαλαρή, σύνδεση μεταξύ δράστη και θύματος. Απρόκλητη δηλαδή είναι η εξύβριση, όταν ο δράστης και ο παθών δεν είχαν καμία σκέψη ή επαφή προηγουμένως σε οποιοδήποτε επίπεδο κοινωνικών σχέσεων (δεν είχαν “συναντηθεί”) και ο δράστης δεν είχε κανένα δικαιολογημένο ή αδικαιολόγητο λόγο, να στραφεί κατά του συγκεκριμένου παθόντος ή πράγματος. Όταν δηλαδή ενεργεί χωρίς αιτία, στο κενό, εκ του μηδενός, με στόχο τον οποιοδήποτε παθόντα, ως κοινωνικό αγαθό, από αμφισβήτηση και εχθρότητα γενικά της κοινωνικής τάξεως και για ικανοποίηση μόνο της επιθετικότητάς του ως αυτοσκοπού, για ψυχική εκτόνωση, χωρίς καμία σύνδεση με το θύμα. (420/1998 ΑΠ). Όταν δηλαδή μόνον όταν ο δράστης μόνος του “εκ του μηδενός” χωρίς να έχει προηγηθεί τίποτε, εισέρχεται στην κοινωνική σφαίρα του θύματος με ανύπαρκτη προηγούμενη σχέση ή κοινωνική σύνδεση με αυτόν, και χωρίς να έχει προϋπάρξει απολύτως καμία μορφή κοινωνικής σύνδεσής τους (54/1992 ΠλημμΛαρ).
Περαιτέρω, απρόκλητη είναι η εξύβριση όταν ο δράστης αμφισβητεί γενικά την “τιμή” μιας συγκεκριμένης κατηγορίας ανθρώπων και διαπράττει την (έμπρακτη μόνο) εξύβριση, αδιαφορώντας για την τιμή που ενσαρκώνουν. Υπό την έννοια αυτή και η επιλογή των προσώπων της προσβολής θα πρέπει να γίνεται τυχαία και αυθαίρετα από τον δράστη, ο οποίος έτσι εμφανίζεται να μην έχει συγκεκριμένη εχθρότητα προς το θύμα, να μην έχει συναντηθεί σε οποιοδήποτε επίπεδο κοινωνικών σχέσεων, η δε ενέργειά του δεν έχει νοηματικό λόγο ύπαρξης (βλ. ΑΠ Ολ 1/1999 με παρατ. Α. Παπαδαμάκη, Υπέρ 2000,265 ΕΒ Γ.Α. Μαγκάκη, ό.π., 106/2006 Πλημμ Πατρ).
Η διαφορά από την απλή εξύβριση του άρθρου 361 ΠΚ
Σύμφωνα με το άρθρο 361α ΠΚ, όπως προστέθηκε με το άρθρ. 19 Ν. 1419/84, “Με φυλάκιση τουλάχιστον τριών μηνών τιμωρείται η έργω εξύβριση αν έγινε χωρίς πρόκληση από τον παθόντα”. Επομένως απαραίτητο αντικειμενικό στοιχείο του εγκλήματος αυτού είναι η έμπρακτη εξύβριση να έγινε χωρίς να προηγηθεί πρόκληση από τον παθόντα. Η έλλειψη αυτής της προκλήσεως αποτελεί στοιχείο της αντικειμενικής υποστάσεως και διαπλάθει εννοιολογικά το έγκλημα του άρθρου 361α ΠΚ ως διακεκριμένο του βασικού της έργω εξυβρίσεως (άρθρ. 361 παρ. 1 ΠΚ). Σύμφωνα με την εισηγητική έκθεση του Ν. 1419/84, παράγρ. Δ`, Λ. Μαργαρίτη – Ν. Παρασκευόπουλου, Ποινικός Κώδιξ, 1984, σ. 64) “Η ρήτρα “απρόκλητα εκ μέρους του παθόντος” επικεντρώνει την προσοχή της διωκτικής ή της δικαστικής αρχής στις περιστάσεις της πράξης με κριτήριο αν η πράξη έγινε με κάποιο συγκεκριμένο κίνητρο εναντίον κάποιου ή αν έγινε “απρόκλητα”, δηλαδή χωρίς να υπάρχει απολύτως κανένα στοιχείο σύνδεσης του δράστη με το θύμα”. Είναι σαφές και από το νόημα της εισηγητικής εκθέσεως του παραπάνω νόμου που θέσπισε το έγκλημα του άρθρου 361α ΠΚ (όπως και αυτά των άρθρων 308α και 382 παρ. 1 ΠΚ) ότι ο νομοθέτης στην προκειμένη περίπτωση θέλησε να τιμωρήσει αυστηρότερα την αντικοινωνική εκείνη συμπεριφορά της προσβολής “με έργο”, δηλαδή με συγκεκριμένη κίνηση μυική στον εξωτερικό κόσμο, της τιμής άλλου, όταν αυτή γίνεται από τον δράστη χωρίς να έχει προηγηθεί απολύτως καμιά αφορμή απ`τον παθόντα. Σύμφωνα δηλαδή με το πνεύμα του ποινικού νομοθέτη που διαπνέει και την εισηγητική έκθεση, ο αντικειμενικός όρος “χωρίς πρόκληση” έχει τη στενότερη έννοια της μη υπάρξεως κανενός στοιχείου πραγματικής επαφής μεταξύ δράστη και θύματος. Δηλαδή μόνον όταν ο δράστης μόνος του “εκ του μηδενός” χωρίς να έχει προηγηθεί τίποτε, εισέρχεται στην κοινωνική σφαίρα του θύματος με ανύπαρκτη προηγούμενη σχέση ή κοινωνική σύνδεση με αυτόν, και χωρίς να έχει προϋπάρξει απολύτως καμία μορφή κοινωνικής σύνδεσής τους προβαίνει σε πράξεις εξυβρίσεως με έργο, πραγματώνει την αντικειμενική υπόσταστη του εγκλήματος του άρθρ. 361α ΠΚ (βλ. ΣυμβΠλημΘεσ 334/1986 και συμφ. πρότ. Αντεισ. Σ. Δασκαλόπουλου, Ποιν Χρον ΛΖ`, σ. 569-570, πρβλ. ΣυμβΠλημΑθην 831/1987 και συμφ. πρότ.Αντεισ.Γ.Τσούλκα, ΠοινΧρον ΛΗ`,σ. 655-656). Αν λείπει το στοιχείο του “απροκλήτου” με την παραπάνω έννοια, συντρέχουν όμως τα νομοτυπικά στοιχεία του άρθρ. 361 ΠΚ, πρόκειται κατ`ορθότερο νομικό χαρακτηρισμό για το έγκλημα της απλής εξυβρίσεως, που είναι υπαλλακτικά μικτό, αφού οι τρόποι τελέσεώς του, δηλαδή η προσβολή της τιμής άλλου με λόγο ή με έργο δεν συνιστούν ο καθένας ίδιο και αυτοτελές έγκλημα σε σχέση με τον άλλο και επομένως μπορούν να εναλλαχθούν (βλ.Ν. Χωραφά, Ποινικόν Δίκαιο, έκδ. 9η με επιμ. Κ.Ε. Σταμάτη, παρ. 74, Β`,σ. 172, Γ.Α. Μαγκάκη, Ποινικόν Δίκαιον, έκδ. 1979, σ. 117, Ν. Ανδρουλάκη, Ποινικόν Δίκαιον, Γεν. Μέρος, σ. 263, που υιοθετεί για το υπαλλακτικά μικτό έγκλημα τον όρο “γνήσιο πολύτροπο” 54/1992 ΠλημμΛαρ).
Λένα Πολύζου, δικηγόρος
info@efotopoulou.gr