Διεθνής δικαιοδοσία δικαστηρίων κρατών μελών για υποθέσεις γαμικών διαφορών με στοιχεία αλλοδαπότητας κατά τους Κανονισμούς 2201/2003 και 2019/1111 για δικόγραφα που κατατέθηκαν πριν ή μετά τις 01.05.2022 αντίστοιχα. Στοιχεία αλλοδαπότητας εκκρεμούς δικαστικής διαφοράς. Βασικοί πυλώνες θεμελίωσης της άνω διεθνούς δικαιοδοσίας

Η επέμβαση της Ευρωπαϊκής Ένωσης στο πεδίο του οικογενειακού δικαίου είναι μακρά, διότι η ασφάλεια και η προβλεψιμότητα ενός πλαισίου για τα ζητήματα προσωπικής κατάστασης των ευρωπαίων πολιτών θεωρήθηκε αναγκαίος όρος για την άσκηση της ελεύθερης κυκλοφορίας των προσώπων ιδίως ενόψει της συχνότερης τέλεσης διεθνών γάμων και μετακίνησης οικογενειών ή συζύγων ανάμεσα σε κράτη μέλη της ΕΕ. Ήδη από 1η.3.2005 τέθηκε σε ισχύ ο Κανονισμός (ΕΚ) 2201/2003 του Συμβουλίου της 27ης Νοεμβρίου 2003 «για τη διεθνή δικαιοδοσία και την αναγνώριση και εκτέλεση αποφάσεων σε γαμικές διαφορές και διαφορές γονικής μέριμνας», ο οποίος κατά γενική ομολογία αποτέλεσε τον ακρογωνιαίο λίθο της δικαστικής συνεργασίας σε οικογενειακές υποθέσεις με διασυνοριακές επιπτώσεις στην ΕΕ και υπήρξε μία εύρυθμη νομοθετική πράξη, η οποία απέφερε σημαντικά οφέλη στους ευρωπαίους πολίτες. Μετά την πολυετή εφαρμογή του κρίθηκε αναγκαία και σκόπιμη η αναδιατύπωσή του με επιμέρους τροποποιήσεις και αποσαφηνίσεις σε επιμέρους ζητήματα χωρίς να αλλοιωθεί η βασική δομή και φιλοσοφία του. Ήδη την 2η.7.2019 δημοσιεύτηκε ο Κανονισμός (ΕΕ) 2019/1111 του Συμβουλίου της 25ης Ιουνίου 2019 για τη διεθνή δικαιοδοσία, την αναγνώριση και την εκτέλεση αποφάσεων σε γαμικές διαφορές και διαφορές γονικής μέριμνας, και για τη διεθνή απαγωγή παιδιών, με τη θέσπιση του οποίου υλοποιήθηκε μέρος των προτάσεων της Ευρωπαϊκής Επιτροπής για την αναθεώρηση του Κανονισμού 2201/2003 (για την εφαρμογή και ερμηνεία του νέου κανονισμού βλ σε Ι. Δεληκωστόπουλο, Ο Κανονισμός 2019/1111 για τις γαμικές διαφορές, τις διαφορές γονικής μέριμνας και τη διεθνή απαγωγή παιδιών. Αλλαγές σε σχέση με τον Κανονισμό 2201/2003, Lex&Forum 2021,σελ 365, ιδίου, Δικαιοδοσία σε γαμικές διαφορές και διαφορές γονικής μέριμνας κατά τον Κανονισμό 2019/1111, Lex&Forum 2022, σελ 781, Α. Καραΐνδρου, Ζητήματα από την εφαρμογή του Κανονισμού (ΕΕ) 2019/1111 για τη διεθνή δικαιοδοσία, την αναγνώριση και την εκτέλεση αποφάσεων σε γαμικές διαφορές και διαφορές γονικής μέριμνας, και για τη διεθνή απαγωγή παιδιών, Lex&Forum 2022, σελ 811,  Δ. Τίτσια, Ζητήματα από τον Κανονισμό 1111/2019 (Βρυξέλλες ΙΙβ ή ter), ΕΠολΔ 2020, σελ 321, Κ. Φουντεδάκη, Συμφωνίες των γονέων για την άσκηση της γονικής μέριμνας και την επικοινωνία στο ελληνικό δίκαιο και τον Κανονισμό 2019/1111, Lex&Forum 2022, σελ 853).  Ο Κανονισμός  2019/1111 ισχύει άμεσα σε όλα τα κράτη μέλη της ΕΕ, με εξαίρεση τη Δανία , στις αγωγές που ασκούνται, στα δημόσια έγγραφα που συντάσσονται ή καταχωρίζονται επίσημα και στις συμφωνίες που καταχωρίζονται κατά ή μετά την 1η Αυγούστου 2022 (άρθρο 100§1 και 105§2) οπότε καταργεί και αντικαθιστά τον Καν 2201/2003 (άρθρο 104 Καν 2019/1111) για τις υποθέσεις που εντάσσονται στο πεδίο εφαρμογής του. Ο Κανονισμός 2201/2003 δεν καταργείται εν γένει, αλλά συνεχίζει να ισχύει αναφορικά με τις διατάξεις του για τη δικαιοδοσία για τις αγωγές που έχουν ασκηθεί πριν την 1η Αυγούστου 2022 (ΜΠΗλ 330/2022 σε ΤΝΠ ΝΟΜΟΣ). Επομένως σε περίπτωση συνεκδίκασης αγωγών που έχουν ασκηθεί πριν και μετά από την 1.08.2022 η διεθνής δικαιοδοσία θα κριθεί ξεχωριστά για κάθε αγωγή.

Ο Κανονισμός 2019/1111 εφαρμόζεται σε υποθέσεις που εμφανίζουν στοιχεία αλλοδαπότητας είτε εξ υποκείμενου λόγω της αλλοδαπής ιθαγένειας ενός τουλάχιστον διαδίκου ή του τέκνου είτε εξ αντικειμένου λόγω της συνήθους διαμονής ενός από τα εμπλεκόμενα πρόσωπα στην αλλοδαπή {βλ. και υπό τον Καν 2201/2003 σε Π.Αρβανιτάκη/Ε. Βασιλακάκη (-Ε.Βασιλακάκη), Κανονισμός (ΕΚ) 2201/2003, Κατ΄ άρθρο ερμηνεία, σελ. 15, Σπ. Τσαντίνη, Διεθνής δικαιοδοσία και αναγνώριση αποφάσεων σε γαμικές διαφορές (Καν. 2201/2003), σελ 13 και 31). Επομένως η εξέταση της διεθνούς δικαιοδοσίας του δικαστηρίου θα λαμβάνει χώρα μόνο σε περίπτωση που διαπιστώνεται στοιχείο αλλοδαπότητας στην υπόθεση, εκτός και αν τίθεται ζήτημα παρέκτασης της δικαιοδοσίας σε άλλο κράτος μέλος (άρθρο 12§5 Καν 2019/1111) ή εκκρεμοδικίας και συνάφειας (άρθρο 20 2019/1111). Αναφορικά με τη ρύθμιση της διεθνούς δωσιδικίας η εφαρμογή του Κανονισμού 2019/1111 δεν περιορίζεται όταν οι διασυνοριακές επιπτώσεις αφορούν σε κράτη μέλη της ΕΕ, αλλά  αντίθετα οι κανόνες δωσιδικίας καλούνται σε εφαρμογή σε διαφορές που αφορούν σχέσεις μεταξύ των δικαστηρίων κράτους μέλους και των δικαστηρίων τρίτου κράτους, ήτοι όταν εμπλέκονται υπήκοοι ή κάτοικοι τρίτης χώρας (ΔΕΕ της 14.07.2022, υπόθεση C-572/21, σκέψη 29 σε ΤΝΠ CURIA, ΔΕΕ της 17.10.2018, υπόθεση C-393/18 σκέψη 41 σε ΤΝΠ CURIA και από την ελληνική νομολογία ΜΕφΘεσ 1814/2019, ΕλλΔνη 2020, σελ 1099, ΜΠΘεσ 4296/2022, ΜΠΑγρ 35/2020, ΜΠΘεσ 984/2020 σε ΤΝΠ ΝΟΜΟΣ. Βλ και σχετική κριτική Α. Άνθιμος, Γαμικές διαφορές μη κοινοτικών υπηκόων ενώπιον ελληνικών δικαστηρίων- Πεδίο εφαρμογής του άρθρου 605 ΚΠολΔ, Αρμ 2017, σελ 163επ). Ο Κανονισμός 2019/1111 περιέχει ρυθμίσεις για ζητήματα δικαιοδοσίας, για υποθέσεις ενδοενωσιακών υποθέσεων απαγωγής παιδιών, για την αναγνώριση και εκτέλεση αποφάσεων, δημοσίων εγγράφων και συμφωνιών, για τη συνεργασία μεταξύ των δικαστηρίων και των κρατικών αρχών των κρατών μελών. Δεν  έχει ως σκοπό να καθορίσει το εφαρμοστέο δίκαιο για τις υποθέσεις που υπάγονται στο πεδίο εφαρμογής του  ούτε να ενοποιήσει τα διαφορετικά νομικά συστήματα και τις παραδόσεις των κρατών μελών στον τομέα των οικογενειακών σχέσεων (αιτιολογική σκέψη 3). Επισημαίνεται πάντως στην αιτιολογική σκέψη 92 του Κανονισμού με πρόθεση υπόδειξης προς τον εφαρμοστή του δικαίου ότι ο νόμος που εφαρμόζεται σε διαφορές γονικής μέριμνας θα πρέπει να καθορίζεται σύμφωνα με τις διατάξεις του κεφαλαίου III της σύμβασης της Χάγης του 1996. Το πεδίο εφαρμογής του Κανονισμού 2019/1111 κατά βάση ταυτίζεται με το πεδίο εφαρμογής του Καν 2201/2003 και σύμφωνα με το άρθρο 1§1 εφαρμόζεται σε αστικές υποθέσεις που αφορούν: α) το διαζύγιο, τον δικαστικό χωρισμό ή την ακύρωση του γάμου των συζύγων και β) την ανάθεση, την άσκηση, την ανάθεση σε τρίτο, την ολική ή μερική αφαίρεση της γονικής μέριμνας. Ειδικότερα σύμφωνα με το άρθρο 1§1α στο πεδίο εφαρμογής του Κανονισμού εντάσσονται οι διαφορές αναφορικά με το διαζύγιο, τον δικαστικό χωρισμό και την ακύρωση του γάμου, ακόμη και αν η ακύρωση του γάμου ασκείται από τρίτο πρόσωπο μετά το θάνατο ενός ή και αμφοτέρων των συζύγων (ΔΕΕ της 13.10.2016, υπόθεση C-294/15 σκέψη 37 σε ΤΝΠ CURIA). Περαιτέρω ο Κανονισμός εφαρμόζεται μόνο στη λύση του συζυγικού δεσμού και δεν επηρεάζει θέματα όπως τους λόγους του διαζυγίου, το εφαρμοστέο δίκαιο στο διαζύγιο, τις υποχρεώσεις διατροφής, τις περιουσιακές συνέπειες του γάμου ή άλλα ζητήματα προσωπικής κατάστασης (αιτιολογική σκέψη 12 του Καν 2019/1111). Κατ’ άρθρο 3 του Κανονισμού 2019/1111 διατηρήθηκε το numerus clausus των ευρωπαϊκών δικαιοδοτικών βάσεων, το οποίο συνιστά θεμιτή δυνατότητα του «divorce shopping» (βλ. Ι. Δεληκωστόπουλο, ο.π Lex&Forum 2021, 367). Βασικοί σύνδεσμοι που θεμελιώνουν τις δικαιοδοτικές βάσεις του Κανονισμού 2019/1111 παραμένουν ο τόπος της συνήθους διαμονής του ενός συζύγου ή και των δύο συζύγων αλλά και η κοινή ιθαγένεια (για την έννοια της συνήθους διαμονής των συζύγων  και την αυτόνομη ερμηνεία της βλ ΔΕΕ της 25.11.2021, υπόθεση C-289/20 σκέψη 39, σε ΤΝΠ CURIA). Ειδικότερα σύμφωνα με το άρθρο 3 του Κανονισμού 2019/1111 δικαιοδοσία για θέματα διαζυγίου, δικαστικού χωρισμού και ακύρωσης γάμου έχουν τα δικαστήρια του κράτους μέλους: α) στο έδαφος του οποίου ευρίσκεται:  i) η συνήθης διαμονή των συζύγων, ii) η τελευταία συνήθης διαμονή των συζύγων εφόσον ένας εκ των συζύγων έχει ακόμη αυτή τη διαμονή, iii)  η συνήθης διαμονή του εναγομένου, iv) σε περίπτωση κοινής αιτήσεως, η συνήθης διαμονή του ενός ή του άλλου των συζύγων, v) η συνήθης διαμονή του ενάγοντος εάν είχε αυτή τη διαμονή επί τουλάχιστον ένα έτος αμέσως πριν από την έγερση της αγωγής, vi) η συνήθης διαμονή του ενάγοντος εάν είχε αυτή τη διαμονή επί τουλάχιστον έξι μήνες αμέσως πριν από την έγερση της αγωγής και εάν είναι υπήκοος του εν λόγω κράτους μέλους, ή β) της ιθαγένειας των δύο συζύγων. Οι ως άνω δικαιοδοτικες βάσεις συντρέχουν παράλληλα, χωρίς να τίθεται κάποια σειρά ιεράρχησης ή προτεραιότητας για την εφαρμογή αυτών (απόφαση ΔΕΕ, 16.7.2009, υπόθεση C-168/08, σκέψεις 48, 49 και 54 σε ΤΝΠ CURIA και Ι. Δεληκωστόπουλο, ο.π. Lex&Forum 2022, σελ 781).

Περαιτέρω διατηρούνται στο νέο κανονισμό οι δικαιοδοτικές βάσεις της ανταγωγής (άρθρο 4) και της μετατροπής του δικαστικού χωρισμού σε διαζύγιο (άρθρο 5), οι οποίες ομοίως δεν έχουν υποστεί τροποποίηση. Περαιτέρω σύμφωνα με το άρθρο 1§1β στο πεδίο εφαρμογής του Κανονισμού 2019/1111 εντάσσονται οι αστικές υποθέσεις αναφορικά με την ανάθεση, την άσκηση, την ανάθεση σε τρίτο, την ολική ή μερική αφαίρεση της γονικής μέριμνας. Ο Κανονισμός 2019/1111 προβλέπει ορισμό για την έννοια του παιδιού και ειδικότερα θεωρείται  για τις υποθέσεις γονικής μέριμνας ως τέτοιο κάθε πρόσωπο μέχρι 18 ετών (άρθρο 2§6) ανεξάρτητα από τo εφαρμοστέο ουσιαστικό δίκαιο που διέπει την προσωπική του κατάσταση (αιτιολογική σκέψη 17 του Καν 2019/1111). Οι διατάξεις του Κανονισμού εφαρμόζονται σε όλα τα παιδιά ανεξάρτητα από το αν είναι κοινά τέκνα των διαδίκων,  εντός ή εκτός γάμου, αν αφορά αντιδικία συζύγων ή συντρόφων, καταχωρημένης ή ελεύθερης συμβίωσης, διαφορετικού ή ιδίου φύλου. Η έννοια της γονικής μέριμνας ορίζεται στο άρθρο 2§7 του Κανονισμού και περιλαμβάνει το σύνολο των δικαιωμάτων και υποχρεώσεων που παρέχονται σε φυσικό (γονείς ή και τρίτο πρόσωπο, όπως λ.χ παππούδες βλ. ΔΕΕ της 31.05.2018, υπόθεση C-335/17 σε ΤΝΠ ΝΟΜΟΣ) ή νομικό πρόσωπο όσον αφορά το πρόσωπο ή την περιουσία του παιδιού, είτε με δικαστική απόφαση  είτε απευθείας από το νόμο είτε  με ισχύουσα συμφωνία. Περιεχόμενο της γονικής μέριμνας αποτελούν τα δικαιώματα της επιμέλειας και της προσωπικής επικοινωνίας, το περιεχόμενο των οποίων καθορίζεται αυτόνομα από τον κανονισμό για τις ανάγκες ομοιόμορφής εφαρμογής του. Στο άρθρο 7 του Κανονισμού 2019/1111 διατηρείται ο γενικός δικαιοδοτικός κανόνας της συνήθους διαμονής του τέκνου κατά το χρόνο που επιλαμβάνεται το δικαστήριο (για το χρόνο που θεωρείται ένα δικαστήριο επιληφθεν βλ άρθρο 16 Καν 2019/1111 ή εφόσον προβλέπεται υποχρεωτική διαδικασία διαμεσολάβησης βλ αιτ σχέψη 35 του Καν 2019/1111 και ΔΕΕ απόφαση της 20.12.2017, υπόθεση C-467/16, σκέψη 58 σε ΤΝΠ CURIA). Η συνήθης διαμονή του παιδιού καθορίζεται σύμφωνα με το κριτήριο της εγγύτητας και αποσκοπεί στη διασφάλιση του βέλτιστου συμφέροντος του παιδιού (αιτιολογική σκέψη 19 και 20 του Καν 2019/1111) διότι με την πληρέστερη συλλογή αποδεικτικού υλικού και την διευκόλυνση της ακρόασης του τεκνου διασφαλίζονται αποτελεσματικότερα τα συμφέροντά του. Η έννοια της «συνήθους διαμονής δεν ορίζεται από τον Κανονισμό και ερμηνεύεται αυτόνομα σύμφωνα με τους στόχους και τους σκοπούς του Κανονισμού με βάση όλες τις ειδικές περιστάσεις που σχετίζονται με ένα συγκεκριμένο παιδί όπως λ.χ την πραγματική παρουσία  του παιδιού σε ένα κράτος μέλος, τη διάρκεια, τη μονιμότητα, τις συνθήκες και τους λόγους διαμονής ή μετακίνησης σε μια συγκεκριμένη χώρα, την εθνικότητα του παιδιού, το σχολείο, τις γλωσσικές γνώσεις, τις οικογενειακές και κοινωνικές σχέσεις του παιδιού (ενδ. ΔΕΕ της 22.12.2010, υπόθεση C-497/10 σκέψη 44 και 49, ΔΕΕ της 2.04.2009, υπόθεση 523/07, σκέψη 38, ΔΕΕ 9.10.2014, υπόθεση 376/14, σκέψη 51, ΔΕΕ της 17.10.2018, υπόθεση C-393/18 σκέψη 53 σε ΤΝΠ CURIA). Μόλις επιληφθεί το αρμόδιο δικαστήριο διατηρεί τη δικαιοδοσία του ακόμη και αν το παιδί αποκτήσει κατά τη διάρκεια της εκκρεμοδικίας συνήθη διαμονή σε άλλο κράτος μέλος (ΔΕΕ της 22.12.2010, ο.π σκέψη 42). Αντίθετα αν το παιδί κατά τη διάρκεια της εκκρεμοδικίας αποκτήσει νέα συνήθη διαμονή από κράτος μέλος σε τρίτη χώρα που είναι συμβαλλόμενο μέρος στη Σύμβαση της Χάγης του 1996 τότε το δικαστήριο του κράτους μέλους δεν διατηρεί τη δικαιοδοσία του (ΔΕΕ της 14.07.2022 υπόθεση C-572/21 σε ΤΝΠ CURIA) [10201/2023 ΜΠΡ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ (ΕΙΔΙΚΗ)]

 

Ναταλία Κ. Νεραντζάκη, δικηγόρος

info@efotopoulou.gr