Εν ζωή μεταβίβαση ονομαστικών μετοχών ανώνυμης εταιρείας μη εισηγμένης στο χρηματιστήριο: αποτελεί η εγγραφή της μεταβίβασης στο ειδικό βιβλίο μετόχων της εταιρείας συστατικό στοιχείο της περί ου ο λόγος εμπράγματης εκποιητικής δικαιοπραξίας;

Στην ανώνυμη εταιρεία, η οποία είναι κεφαλαιουχική, ο εταιρικός δεσμός του μετόχου με την εταιρεία εκφράζεται διά της μετοχής και η μετοχική σχέση, την οποία εκφράζει η μετοχή, ήτοι η εταιρική ιδιότητα από την οποία πηγάζουν τόσο δικαιώματα όσο και υποχρεώσεις, ερείδεται στην περι­ουσιακή συμβολή των εταίρων ή κατά ακρίβειαν στο ελάχιστο ποσό εισφοράς που πρέπει κάποιος να καταβάλει, προκειμένου να καταστεί μέτοχος. Η μετοχική σχέση αρχίζει να υφίσταται και μπορεί να μεταβιβασθεί, αφ’ ης στιγμής η εται­ρεία αποκτήσει νομική προσωπικότητα, ήτοι από και διά της καταχωρίσεως στο οικείο Μητρώο Ανωνύμων Εταιρειών αφενός μεν της ιδρυτικής πράξης και του καταστατικού της εταιρείας, αφετέρου δε της διοικητικής απόφασης που χορηγεί την άδεια για τη σύστασή της, κατόπιν έγκρισης του καταστατικού της, όπου αυτή απαιτείται (άρθρο 4§§1, 2α ΚΝ 2190/1920). Η εγγραφή αυτή στο μητρώο έχει συστατικό χαρακτήρα [1] και, συνεπώς, η εταιρεία θεωρείται ότι υπάρχει από και διά της εγγραφής της, διά της οποίας και αποκτά εν ταυτώ νομική προσωπικότητα (βλ. άρθρο 7β§10 ΚΝ 2190/1920 σε συνδυασμό με άρθρο 15§1α Ν. 3419/2005 περί Γενικού Εμπορικού Μητρώου).

Το ιδιάζον χαρακτηριστικό της ονομαστικής μετοχής και η ειδοποιός διαφορά της από την ανώνυμη [2] είναι ότι στην πρώτη αναγράφεται το όνομα του μετόχου, το οποίο σημειώνεται και στο βιβλίο μετόχων της εταιρείας, έτσι ώστε έναντι αυτής μέτοχος να θεωρείται καταρχήν ο αναγραφόμενος στο βιβλίο αυτό [3]. Οι ονομαστικές μετοχές παρέχουν στην εταιρεία το πλεονέκτημα ότι μπορεί να γνωρίζει τους εκάστοτε μετόχους της, όπως επίσης και κάθε μέτοχος μπορεί να γνωρίζει τους συμμετόχους του [4].

Οι μετοχές είναι καταρχήν ελεύθερα μεταβιβαστές, εκτός αν στο καταστατικό προβλέπονται περιορισμοί στην ελεύθερη μεταβίβαση, οπότε στην περίπτωση αυτή θα πρόκειται για «δεσμευμένες μετοχές» [5]. Το καταστατικό μπορεί για το σκοπό αυτό να προβλέψει π.χ. ότι οι ονομαστικές μετοχές θα μεταβιβάζονται μόνο κατόπιν συναινέσεως της εταιρείας, η οποία θα παρέχεται είτε από το ΔΣ αυτής είτε από τη ΓΣ αυτής, ή ότι μόνο για ορισμένους και ρητά κατονομαζόμενους λόγους θα επιτρέπεται η μεταβίβαση, ή ότι η μεταβίβαση δεν θα επιτρέπεται αν προηγουμένως οι μετοχές αυτές δεν προσφερθούν στους λοιπούς μετόχους, ή ότι ο αποκτών θα είναι μόνο πρόσωπο υποδεικνυόμενο από τη εταιρεία κλπ. Σε κάθε περίπτωση ελεύθερης άνευ όρων και περιορισμών μεταβίβασης, έσχατο περιορισμό της ελευθερίας βούλησης του μεταβιβάζοντος θέτει το άρθρο ΑΚ 281 περί απαγόρευσης της καταχρηστικής άσκησης του δικαιώματος.

Η πώληση και μεταβίβαση της κυριότητας των ονομαστικών μετοχών ανώνυμης εταιρείας γίνεται σύμφωνα με τα άρθρα ΑΚ 513 επ. και ΑΚ 1034, δηλαδή με σχετική συμφωνία μεταξύ του μεταβιβάζοντος πωλητή και του αποκτώντος αγοραστή ότι μετατίθεται η κυριότητα και με την παράδοση της νομής των πωλουμένων μετοχών από τον πρώτο στο δεύτερο (βλ. ΕΙΡΒΑΜΟΥ 1/2017 δημ. σε ΔΕΕ 2017/368 και ΤΝΠ Νόμος). Τούτο γαρ διότι η μετοχή αποτελεί έγγραφο και δη αξιόγραφο και το έγγραφο από νομικής σκοπιάς συνιστά «πράγμα», κατά την έννοια του άρθρου ΑΚ 947, αντικείμενο δε κυριότητας είναι μόνο πράγματα ή όσα θεωρούνται πράγματα από το νόμο (βλ. άρθρο ΑΚ 999). Επειδή όμως η ονομαστική μετοχή αποτελεί συνάμα και ονομαστικό αξιόγραφο, μπορεί να μεταβιβαστεί και με εκχώρηση, κατά τις διατάξεις των άρθρων ΑΚ 455 επ., οπότε σε αυτή την περίπτωση μαζί με το εκ του εγγράφου δικαίωμα πρέπει να μεταβιβάζεται και η κυριότητα επ’ αυτού, έτσι ώστε να μπορεί ο εκδοχέας (νέος δικαιούχος) να ασκεί τα εκ της μετοχής δικαιώματά του [6] (βλ. ΠΠΡΑΘ 535/1998 ΕΕμπΔ 2002, 605).

Προσέτι, το άρθρο 8β§6 ΚΝ 2190/1920 προβλέπει ως προς τη μεταβίβαση ήδη εκδοθεισών ονομαστικών μετοχών ανώνυμης εταιρείας μη εισηγμένης στο χρηματιστήριο, τα ακόλουθα: «Η μεταβίβαση των ονομαστικών μετοχών γίνεται [ή καλύτερα «ολοκληρώνεται»] με εγ­γραφή σε ειδικό βιβλίο της εταιρείας, η οποία χρονολογείται και υπογράφεται από τον μεταβιβάζοντα μέτοχο και τον αποκτώντα ή τους πληρεξουσίους αυτών. Μετά από κάθε μεταβίβαση εκδίδεται νέος τίτλος ή επισημειώνονται από την εταιρεία επί του υπάρχοντος τίτλου, εφόσον έχει εκδοθεί, η μεταβίβαση που έγινε και η εταιρική επωνυμία ή τα ονοματεπώνυμα με την έδρα και τις διευθύνσεις αντίστοι­χα, το επάγγελμα και την εθνικότητα του μεταβιβάζοντος και του αποκτώντος. Τα στοιχεία αυτά καταχωρίζονται και στο ειδικό βιβλίο του πρώτου εδαφίου. Ως μέτοχος έναντι της εταιρείας θεωρείται ο εγγεγραμμένος στο βιβλίο αυτό» [7].

Από τις ανωτέρω διατάξεις σε συνδυασμό με εκείνες των άρθρων ΑΚ 158 και 159§1, προκύπτει ότι, οσάκις πρόκειται για κατάρτιση της εμπράγματης εκποιητικής δικαιοπραξίας περί μεταβίβασης ονομαστικών μετοχών ανώνυμης εταιρείας, η εγγραφή της μεταβίβασης στο ειδικό βιβλίο μετόχων της εταιρείας (μετοχολόγιο) αποτελεί επιπρόσθετο νόμιμο τύπο της σχετικής εμπράγματης εκποιητικής δικαιοπραξίας, η μη τήρηση του οποίου επάγεται ακυρότητα -και για το λόγο αυτό ανυπαρξία- της μεταβίβασης έναντι μόνο του νομικού προσώπου της εταιρείας, όχι δε και μεταξύ των συμβαλλομένων μερών· ως προς τα συμβαλλόμενα μέρη, η μεταβίβαση της μετοχής ως κινητού πράγματος και δη συμμετοχικού και καταχρηστικού αξιογράφου, στο σώμα του οποίου και ενσωματώνεται -ως εκ της φύσεώς του και λόγω της αρχής της γραμματοπάγειας [8]- η εταιρική ιδιότητα, επέρχεται σύμφωνα με το άρθρο ΑΚ 1034 διά της παράδοσης της μετοχής από τον κύριο στον αποκτώντα και της συμφωνίας μεταξύ τους για τη μετάθεση της κυριό­τητας (βλ. ΟλΑΠ 62/1981, ΝοΒ 1981, 1256, ΑΠ 1261/2003, ΕΕμπΔ 2004, 68, ΕΦΑΘ 2807/2005, ΔΕΕ 2005, 968. Βλ. επίσης ΕΦΘΕΣΣΑΛ 40/2018 ΤΝΠ ΝΟΜΟΣ με περαιτέρω παραπομπές σε ΑΠ 153/2013, ΧρΙΔ 2014, 376, ΑΠ 1261/2003, ΕΕμπΔ 2004, 68). Με άλλα λόγια, η εγγραφή της μεταβίβασης των ονομαστικών μετοχών στο μετοχολόγιο αποτελεί νόμιμο τύπο της περί ου ο λόγος εμπράγματης δικαιοπραξίας μόνον όσον αφορά στο αντιτάξιμο της ισχύος της έναντι της εταιρείας, προσδίδει, δηλαδή, στο μέτοχο νομιμοποιητική ενέργεια, προκειμένου για την ενεργητική και παθητική νομιμοποίησή του έναντι της εταιρείας. Ακολούθως, με το τελευταίο αυτό εδάφιο της ως άνω παραγράφου του άρθρου 8β ΚΝ 2190/1920 καθιε­ρώνεται το διά της εγγραφής στο μετοχολόγιο της εταιρείας νόμιμο μαχητό τεκμήριο μετοχικής ιδιότητας του εγγεγραμμένου έναντι της εταιρείας [9]. Σε περίπτωση δε που η εταιρεία αρνείται και δεν προβαίνει αυτεπαγγέλτως -όπως υποχρεούται από το νόμο- στη σχετική εγγραφή, την εκτέλεση της υποχρέωσής της αυτής μπορεί να απαιτήσει τόσο ο παλιός μέτοχος όσο και ο νέος, με αγωγή καταδίκης αυτής σε δήλωση βούλησης, σύμφωνα με το άρθρο 949 ΚΠολΔ (βλ. ΑΠ 631/1995, ΕλλΔ/νη 1997, 38, ΠΠΡΑΘ 535/1998 ΕΕμπΔ 2002, 605, ΠΠΡΘΕΣΣΑΛ 10626/2015 ΤΝΠ Νόμος).

Ιδιαίτερα διευκρινιστική στο θέμα αυτό είναι η υπ’ αριθμ. 1/2017 απόφαση του Ειρηνοδικείου Βάμου (ΔΕΕ 2017/368, ΤΝΠ Νόμος) [10], κατά την οποία «η χρονολογημένη και υπογραφόμενη από τους αντισυμβαλλομένους εγγραφή της μεταβίβασής τους στο ειδικό βιβλίο μετόχων της εταιρείας δεν αποτελεί προϋπόθεση της μετάθεσης της κυριότητας, εφ’ όσον δεν αποτελεί συστατικό στοιχείο της, αλλά συνέπεια της ολοκλήρωσης της μεταβίβασης των μετοχών και λαμβάνει χώρα για το αντιτάξιμο (opposable) έναντι της εταιρείας και μόνο (ΟλΑΠ 62/1981 ΕΕμπΔ 1981, 251, ΑΠ 1011/1977 ΕΕμπΔ 1978, 566, 1261/2003, ΔΕΕ 2004, 658, ΠΠρΘεσ 5855/2001 ΕΕμπΔ 2001, 513, Περάκης, Το Δίκαιο της Ανώνυμης Εταιρίας, τόμ. 2, 2003, σελ. 334 – 335). Η εγγραφή της μεταβίβασης των ονομαστικών μετοχών στο οικείο βιβλίο μετόχων απαιτείται προκειμένου να νομιμοποιείται, ενεργητικά και παθητικά, ο μέτοχος απέναντι στο νομικό πρόσωπο της εταιρείας (ΕφΑθ 6621/2014 ΔΕΕ 2015, 371)».

Βικεντία – Άννα Μπενάκη

Δικηγόρος Αθηνών LL.M.

info@efotopoulou.gr

[1] Βλ. Βασίλη Αντωνόπουλο, Δίκαιο Α.Ε. & Ε.Π.Ε., Γ’ έκδοση, 2009, σελ. 49.

[2] Σημειωτέον ότι υπό το καθεστώς του όλως προσφάτως Ν. 4545/2018, περί αναμόρφωσης του δικαίου των Ανωνύμων Εταιρειών από τη δημοσίευση του παρόντος νόμου, οι ελληνικές ανώνυμες εταιρείες δεν μπορούν πλέον να εκδίδουν ανώνυμες μετοχές, ενώ ανώνυμες μετοχές που έχουν ήδη εκδοθεί από ελληνικές ανώνυμες εταιρείες ονομαστικοποιούνται υποχρεωτικά από 1ης/01/2020 (βλ. άρθρο 184§1).

[3] Κατά τη διάταξη του άρθρου 40§2 Ν. 4545/2018 «η εταιρεία οφείλει να τηρεί βιβλίο μετόχων. Στο βιβλίο αυτό καταχωρίζονται οι μέτοχοι, με αναγραφή του ονοματεπωνύμου ή της εταιρικής επωνυμίας και της διεύθυνσης ή της έδρας τους, καθώς και του επαγγέλματος και της εθνικότητας του κάθε μετόχου. Σε κάθε περίπτωση αναγράφεται ο αριθμός και η κατηγορία των μετοχών, που κατέχει κάθε μέτοχος. Το καταστατικό μπορεί να προβλέπει την ηλεκτρονική τήρηση του βιβλίου ή και την τήρησή του από κεντρικό αποθετήριο τίτλων, πιστωτικό ίδρυμα ή από επιχείρηση επενδύσεων, που έχουν το δικαίωμα να φυλάσσουν χρηματοπιστωτικά μέσα. Ως μέτοχος έναντι της εταιρείας θεωρείται ο εγγεγραμμένος στο βιβλίο αυτό».

[4] Βλ. Βασίλη Αντωνόπουλο, ό.π. σελ. 278.

[5] Βλ. άρθρο 3§7 εδ. γ’ ΚΝ 2190/1920 και ήδη άρθρο 43 Ν. 4548/2018, το οποίο ουδέν ουσιώδες τροποποιεί ως προς το θέμα αυτό.

[6] Βλ. Βασίλη Αντωνόπουλο, ό.π. σελ. 292.

[7] Τα αυτά προβλέπει και το νέο άρθρο 41§2 Ν. 4545/2018, ως προς τη μεταβίβαση των μετοχών με ειδική διαδοχή. Κατ’ αυτό «η μεταβίβαση των μετοχών (ενν. ονομαστικών) γίνεται με καταχώριση στο βιβλίο μετόχων, που τηρείται, σύμφωνα με την παράγραφο 2 του άρθρου 40. Η καταχώριση χρονολογείται και υπογράφεται από τον μεταβιβάζοντα μέτοχο και τον αποκτώντα ή τους πληρεξουσίους τους. Δεν απαιτείται υπογραφή της καταχώρισης, αν η εταιρεία λάβει αντίγραφο της σύμβασης μεταβίβασης μετοχών με τις υπογραφές των μερών ή πληροφορηθεί την κατάρτισή της με άλλο τρόπο που προβλέπεται στο καταστατικό. Επίσης, δεν απαιτείται υπογραφή της καταχώρισης σε περίπτωση τήρησης του βιβλίου, σύμφωνα με το τέταρτο εδάφιο της παραγράφου 2 του άρθρου 40. Ύστερα από κάθε μεταβίβαση εκδίδεται νέος τίτλος ή επισημειώνονται από την εταιρεία επί του υπάρχοντος τίτλου, εφόσον έχει εκδοθεί, η μεταβίβαση που έγινε και τα στοιχεία του αποκτώντος που αναφέρονται στην προηγούμενη παράγραφο».

[8] Ως «αξιόγραφο» ορίζεται το έγγραφο εκείνο, το οποίο ενσωματώνει ιδιωτικό δικαίωμα, τόσο άρρηκτα συνδεδεμένο με το έγγραφο, ώστε, να μη μπορεί να ασκηθεί ή να μεταβιβασθεί χωρίς την κατοχή του εγγράφου. Αξιόγραφο δεν δύναται να υπάρξει χωρίς έγγραφο που ενσωματώνει ιδιωτικό δικαίωμα, η δε σύνδεση αυτή εγγράφου και δικαιώματος είναι τόσο στενή και άρρηκτη, ώστε άνευ της κατοχής του εγγράφου το ενσωματούμενο επ’ αυτού δικαίωμα μήτε να ασκηθεί μπορεί, μήτε να μεταβιβασθεί. Αυτή η ιδιόρρυθμη σύνδεση εγγράφου και δικαιώματος που ονομάζεται «εγχάρτωση» αποτελεί την ουσία της αρχής της «γραμματοπάγειας». Βέβαια, όσον αφορά στη μετοχική ιδιότητα ειδικά, αυτή υφίσταται ανεξάρτητα από την έκδοση των μετοχών, καθόσον η μετοχή ανήκει στα δηλωτικά και όχι στα συστατικά αξιόγραφα, όπως επίσης το μετοχικό δικαίωμα δεν επηρεάζεται από τυχόν ακυρότητα του τίτλου. Η ύπαρξη, όμως, της μετοχής διευκολύνει τόσο την άσκηση των μετοχικών δικαιωμάτων όσο και τη μεταβίβαση της μετοχικής ιδιότητας. Γι’ αυτό και η εταιρεία υποχρεούται καταρχήν να εκδώσει και να παραδώσει στους μετόχους της μετοχικούς τίτλους, με επιφύλαξη την περίπτωση των μετοχών των εισηγμένων στο Χρηματιστήριο, οι οποίες ως αποϋλοποιημένες δεν παρίστανται σε έγγραφο (βλ. Ν. 2396/1996 όπως τροποποιήθηκε με το Ν. 2533/1997) και την περίπτωση των ονομαστικών μετοχών των μη εισηγμένων στο χρηματιστήριο, οπότε και το καταστατικό μπορεί να αποκλείει ή να περιορίζει την υποχρέωση της εταιρείας να εκδίδει μετοχικούς τίτλους (βλ. άρθρο 8⧧2, 4 ΚΝ 2190/1920). Να σημειωθεί ότι η ονομαστική μετοχή χαρακτηρίζεται ως «καταχρηστικό» αξιόγραφο, ήτοι αποτελεί μεν αξιόγραφο, διεπόμενο καταρχήν από την αρχή της γραμματοπάγειας, πλην όμως ο δεσμός μεταξύ ενσωματωμένου δικαιώματος και εγγράφου είναι πιο χαλαρός απ’ ότι στα λεγόμενα «γνήσια» αξιόγραφα (ή αλλιώς: αξιόγραφα «εις τον κομιστήν»), όπως είναι η ανώνυμη μετοχή (βλ. Νικόλαο Βερβεσό εις: το Δίκαιο της Ανώνυμης Εταιρίας, Κατ’ άρθρο ερμηνεία του ΚΝ 2190/1920, Επιμέλεια Ευάγγελος Περάκης, Άρθρα 1-35γ, Γ’ έκδοση, 2010, σελ. 429). Χαρακτηριστικό δε της ανώνυμης μετοχής -όπως άλλωστε και όλων των αξιογράφων εις τον κομιστήν- είναι ότι, σε περίπτωση αμφισβήτησης, ο κάτοχος του τίτλου δεν είναι υποχρεωμένος να αποδείξει ότι είναι πράγματι αυτός ο αληθινός δικαιούχος, καθότι απολάβει του νόμιμου μαχητού τεκμηρίου κυριότητας («του νυν και πρότερου νομέως»), των άρθρων ΑΚ 1110 και 1039.

[9] Το μετοχολόγιο αποτελεί εμπορικό βιβλίο κατά την έννοια του άρθρου 444 αρ. 1 ΚΠολΔ και παρέχει, συνεπώς, υπέρ του μετόχου πλήρη απόδειξη για όσα αναφέρονται σε αυτό, σύμφωνα με το άρθρο 448 ΚΠολΔ.

[10] Για το προϊσχύσαν καθεστώς του Ν. 2238/1994 βλ. ενδεικτικά ΑΠ 1963/2014, ΑΠ 1964/2014, ΕΦΑΘ 6621/2014, ΕΦΛΑΡ 423/2013.