Κληρονομική διαδοχή σε περίπτωση θανάτου πολίτη κράτους μέλους της Ευρωπαϊκής Ένωσης σε άλλο κράτος μέλος της Ευρωπαϊκής Ένωσης
Σύμφωνα με το άρθρο 28 ΑΚ «Οι κληρονομικές σχέσεις διέπονται από το δίκαιο της ιθαγένειας που είχε ο κληρονομούμενος όταν πέθανε». Με τη διάταξη αυτή υιοθετείται η αρχή της ενότητας, με τον καθορισμό ως εφαρμοστέου για την κληρονομία κινητών και ακινήτων, όπου και αν βρίσκονται αυτά, δικαίου αυτού της ιθαγένειας, που είχε ο κληρονομούμενος κατά το χρόνο θανάτου του, ανεξάρτητα από το χρόνο και τον τρόπο κτήσης της και τον τόπο θανάτου του.[1]
Κατά το άρθρο 21 ν. 1738/1987 «Έλληνες υπήκοοι, κάτοικοι εξωτερικού επί είκοσι πέντε τουλάχιστο συνεχόμενα χρόνια πριν από το θάνατό τους, δεν υπόκεινται στους περιορισμούς των περί νομίμου μοίρας και μεριδούχων διατάξεων του ελληνικού νόμου, όσον αφορά τη διάθεση αιτία θανάτου της περιουσίας τους που βρίσκεται στο εξωτερικό.
Εφόσον συντρέχει η παραπάνω προϋπόθεση, η μη συμμόρφωση με τις περί νομίμου μοίρας και μεριδούχων διατάξεις δεν επηρεάζει, ως προς την περιουσία που βρίσκεται στο εξωτερικό, εκ της αιτίας αυτής, το κύρος των διαθηκών ή άλλων αιτία θανάτου πράξεων διαθέσεως».
Για τους θανάτους που έλαβαν χώρα μετά τις 17 Αυγούστου 2015 εφαρμόζεται ο Κανονισμός του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου της 4ης Ιουλίου 2012 650/2012 σχετικά με τη διεθνή δικαιοδοσία, το εφαρμοστέο δίκαιο, την αναγνώριση και εκτέλεση αποφάσεων, την αποδοχή και εκτέλεση δημόσιων εγγράφων στον τομέα της κληρονομικής διαδοχής και την καθιέρωση ευρωπαϊκού κληρονομητηρίου (άρθρο 83).
Ως προς το εφαρμοστέο δίκαιο ο γενικός κανόνας είναι ότι επί κληρονομικής διαδοχής εφαρμόζεται το δίκαιο του κράτους της συνήθους διαμονής του θανόντος κατά το χρόνο θανάτου του. Συγκεκριμένα, δυνάμει του άρθρου 21 του Κανονισμού
«1. Με την επιφύλαξη τυχόν αντίθετης διάταξης του παρόντος κανονισμού, για το σύνολο της κληρονομίας είναι εφαρμοστέο το δίκαιο του κράτους στο οποίο ο θανών είχε τη συνήθη διαμονή του κατά τον χρόνο του θανάτου.
- Αν, κατ’ εξαίρεση, προκύπτει σαφώς από το σύνολο των περιστάσεων της υπόθεσης ότι, κατά το χρόνο του θανάτου, ο θανών είχε προδήλως στενότερους δεσμούς με κράτος άλλο από εκείνο του οποίου το δίκαιο θα εφαρμοζόταν δυνάμει της παραγράφου 1, το εφαρμοστέο κληρονομικό δίκαιο είναι το δίκαιο αυτού του άλλου κράτους».
Χρήζει επισήμανσης ότι στις αιτιολογικές σκέψεις 23 και 24 του Κανονισμού, προσδιορίζεται η έννοια της συνήθους διαμονής ως εξής: «(23) Λαμβανομένης υπόψη της αυξανόμενης κινητικότητας των πολιτών και προκειμένου να διασφαλιστεί η ορθή απονομή της δικαιοσύνης στην Ένωση και η ύπαρξη ουσιαστικού συνδετικού στοιχείου μεταξύ της εκάστοτε κληρονομικής διαδοχής και του κράτους μέλους όπου ασκείται η διεθνής δικαιοδοσία, ο παρών κανονισμός θα πρέπει να ορίζει ως γενικό συνδετικό παράγοντα για τον προσδιορισμό τόσο της διεθνούς δικαιοδοσίας όσο και του εφαρμοστέου δικαίου τη συνήθη διαμονή του κληρονομουμένου κατά το χρόνο του θανάτου. Για να προσδιορίσει τη συνήθη διαμονή, η αρχή που επιλαμβάνεται της κληρονομικής διαδοχής θα πρέπει να προβεί σε συνολική εκτίμηση των περιστάσεων του βίου του κληρονομουμένου κατά τη διάρκεια των ετών που προηγούνται του θανάτου και κατά το χρόνο του θανάτου, λαμβάνοντας υπόψη όλα τα σχετικά πραγματικά στοιχεία, ιδίως τη διάρκεια και την κανονικότητα της παρουσίας του κληρονομουμένου στο συγκεκριμένο κράτος καθώς και τις συνθήκες και τους λόγους της παρουσίας αυτής. Η κατ’ αυτόν τον τρόπο προσδιοριζόμενη συνήθης διαμονή θα πρέπει να μαρτυρεί στενό και σταθερό δεσμό με το συγκεκριμένο κράτος, λαμβανομένων υπόψη των ειδικών στόχων του παρόντος κανονισμού.
(24) Σε ορισμένες περιπτώσεις, ο καθορισμός της συνήθους διαμονής του κληρονομουμένου θα μπορούσε να αποδειχθεί περίπλοκος. Τέτοια περίπτωση μπορεί να προκύψει ιδίως όταν ο κληρονομούμενος είχε μεταβεί για επαγγελματικούς ή οικονομικούς λόγους στο εξωτερικό για να ζήσει και να εργασθεί εκεί, ενίοτε για πολύ καιρό, αλλά είχε διατηρήσει στενή και σταθερή σχέση με το κράτος καταγωγής του. Στην περίπτωση αυτή, θα μπορεί να θεωρηθεί ότι ο κληρονομούμενος, ανάλογα με τις περιστάσεις, διατηρούσε ακόμα τη συνήθη διαμονή του στο κράτος καταγωγής του, στο οποίο βρισκόταν το επίκεντρο της οικογενειακής και κοινωνικής του ζωής. Μπορεί να προκύψουν άλλες πολύπλοκες περιπτώσεις κατά τις οποίες ο κληρονομούμενος ζούσε εκ περιτροπής σε περισσότερα κράτη ή ακόμη ταξίδευε από κράτος σε κράτος χωρίς μόνιμη εγκατάσταση σε κάποιο εξ αυτών. Εάν ο κληρονομούμενος ήταν υπήκοος ενός από τα κράτη αυτά ή διατηρούσε όλα τα κύρια περιουσιακά του στοιχεία σε ένα από αυτά τα κράτη, η ιθαγένεια ή ο τόπος των περιουσιακών στοιχείων θα μπορεί να αποτελέσει ειδικό παράγοντα κατά τη συνολική εκτίμηση όλων των πραγματικών περιστάσεων».
Επιπλέον, μπορεί να γίνει και επιλογή του εφαρμοστέου δικαίου από κάποιον ο οποίος θέλει να ρυθμίσει την κληρονομία του προτού αποβιώσει κατά το άρθρο 22 του Κανονισμού. «1. Ένα πρόσωπο δύναται να επιλέξει ως δίκαιο που θα διέπει το σύνολο της κληρονομικής διαδοχής του το δίκαιο του κράτους του οποίου έχει την ιθαγένεια κατά το χρόνο πραγματοποίησης της επιλογής του ή κατά το χρόνο του θανάτου.
Ένα πρόσωπο που έχει ιθαγένειες περισσότερων κρατών, μπορεί να επιλέξει το δίκαιο οποιουδήποτε εξ αυτών κατά τη στιγμή που κάνει την επιλογή ή κατά το χρόνο του θανάτου.
- Η επιλογή του δικαίου γίνεται ρητώς με δήλωση υπό μορφή διάταξης τελευταίας βούλησης ή συνάγεται από τους όρους της εν λόγω διάταξης.
- Το ουσιαστικό κύρος της πράξης με την οποία πραγματοποιήθηκε η επιλογή δικαίου διέπεται από το δίκαιο που επελέγη.
- Κάθε τροποποίηση ή ανάκληση της επιλογής του δικαίου πληροί τις τυπικές προϋποθέσεις για την τροποποίηση ή την ανάκληση διατάξεων τελευταίας βούλησης».
Το άρθρο 23 απαριθμεί τις περιπτώσεις τις οποίες ρυθμίζει το εφαρμοστέο δίκαιο: «1. Το δίκαιο που προσδιορίζεται σύμφωνα με το άρθρο 21 ή το άρθρο 22 διέπει το σύνολο της κληρονομικής διαδοχής.
- Το δίκαιο αυτό διέπει, ενδεικτικά, τα ακόλουθα:
α) τα αίτια, τον χρόνο και τον τόπο έναρξης της κληρονομικής διαδοχής
β) τον καθορισμό των δικαιούχων, της κληρονομικής μερίδας που τους αναλογεί και των υποχρεώσεων που πιθανώς τους έχει επιβάλει ο θανών, καθώς και τον καθορισμό των υπόλοιπων κληρονομικών δικαιωμάτων, περιλαμβανομένων των κληρονομικών δικαιωμάτων του επιζώντος συζύγου ή συντρόφου
γ) την κληρονομική ικανότητα
δ) την αποκλήρωση και την κληρονομική αναξιότητα
ε) τη μεταβίβαση προς τους κληρονόμους και, κατά περίπτωση, τους κληροδόχους των περιουσιακών στοιχείων, των δικαιωμάτων και υποχρεώσεων που απαρτίζουν την κληρονομία, περιλαμβανομένων των όρων και των αποτελεσμάτων της αποδοχής ή της αποποίησης κληρονομιάς ή κληροδοσίας
στ) τις εξουσίες των κληρονόμων, των εκτελεστών διαθηκών και των λοιπών διαχειριστών της περιουσίας, ιδίως όσον αφορά την εκποίηση περιουσιακών στοιχείων και την εξόφληση πιστωτών, με την επιφύλαξη των εξουσιών που αναφέρονται στο άρθρο 29 παράγραφοι 2 και 3
ζ) την ευθύνη που απορρέει από τα χρέη της κληρονομίας
η) τη διαθέσιμη μερίδα της κληρονομίας, τα δικαιώματα νόμιμης μοίρας και τους λοιπούς περιορισμούς επί της διάθεσης αιτία θανάτου καθώς και αξιώσεις που μπορεί να έχουν πρόσωπα οικεία του θανόντος έναντι της περιουσίας ή των κληρονόμων
θ) οποιαδήποτε υποχρέωση επιστροφής ή υπολογισμού δωρεών, γονικών παροχών ή κληροδοτημάτων, κατά τον καθορισμό των μερίδων των διαφόρων δικαιούχων και
ι) τη διανομή της κληρονομίας».
Νομολογιακά, η απόφαση του Ειρηνοδικείου Χανίων με αριθμό 170/2019 αποφάνθηκε ως εξής: «Περαιτέρω, το εφαρμοστέο δίκαιο είναι συνάρτηση των άρθρων 20 επ. Κανονισμού 650/2012, τα οποία, ως υπέρτερης ισχύος, κατισχύουν του άρθρου 28 ΑΚ. Έτσι, με το άρθρο 21 παρ. 1 του Κανονισμού ορίζεται ως εφαρμοστέο δίκαιο για το σύνολο της κληρονομίας το δίκαιο του κράτους στο οποίο ο θανών είχε τη συνήθη διαμονή του κατά τον χρόνο του θανάτου του, ενώ σύμφωνα με το άρθρο 22 παρ. 1 του Κανονισμού ο κληρονομούμενος έχει δικαίωμα να επιλέξει ως δίκαιο που θα διέπει την κληρονομική του διαδοχή το δίκαιο του κράτους του οποίου έχει την ιθαγένεια κατά το χρόνο της επιλογής του και σε περίπτωση που έχει την ιθαγένεια περισσότερων κρατών το δίκαιο οιουδήποτε εξ αυτών».
Συνεπώς, για θανάτους που συνέβησαν μετά τις 17/08/2015 εφαρμόζεται ο Κανονισμός 650/2012 για το σύνολο της κληρονομικής διαδοχής και άρα το δίκαιο του κράτους της συνήθους διαμονής του θανόντος κατά το χρόνο θανάτου του. Κατά τα άλλα, το άρθρο 28 του ΑΚ εξακολουθεί να τυγχάνει εφαρμογής για όσους θανάτους συνέβησαν προ 17ης/08/2015 και συνεπώς θα εφαρμόζεται το δίκαιο της ιθαγένειας του θανόντος. Εξάλλου, το ίδιο ισχύει και υπό το καθεστώς του Κανονισμού υπό την προϋπόθεση ότι ο θανών διατηρεί ισχυρό σύνδεσμο με το κράτος ιθαγένειας καίτοι διαμένει σε άλλο κράτος.
[1] Βασίλης Αντ. Βαθρακοκοίλης, ΕΡΝΟΜΑΚ, ΤΌΜΟΣ Α’ Άρθρα 1-286, σελ. 196.
Χριστίνα Ρήγα, ασκ. δικηγόρος
info@efotopoulou.gr