Πεδίο εφαρμογής Κανονισμού 2019/1111
Ο Κανονισμός 2019/1111 εφαρμόζεται σε υποθέσεις που εμφανίζουν στοιχεία αλλοδαπότητας είτε εξ υποκείμενου λόγω της αλλοδαπής ιθαγένειας ενός τουλάχιστον διαδίκου ή του τέκνου είτε εξ αντικειμένου λόγω της συνήθους διαμονής ενός από τα εμπλεκόμενα πρόσωπα στην αλλοδαπή. Επομένως η εξέταση της διεθνούς δικαιοδοσίας του δικαστηρίου θα λαμβάνει χώρα μόνο σε περίπτωση που διαπιστώνεται στοιχείο αλλοδαπότητας στην υπόθεση, εκτός και αν τίθεται ζήτημα παρέκτασης της δικαιοδοσίας σε άλλο κράτος μέλος (άρθρο 12§5 Καν 2019/1111) ή εκκρεμοδικίας και συνάφειας (άρθρο 20 Καν 2019/1111). Αναφορικά με τη ρύθμιση της διεθνούς δωσιδικίας η εφαρμογή του Κανονισμού 2019/1111 δεν περιορίζεται όταν οι διασυνοριακές επιπτώσεις αφορούν σε κράτη μέλη της ΕΕ, αλλά αντίθετα οι κανόνες δωσιδικίας καλούνται σε εφαρμογή σε διαφορές που αφορούν σχέσεις μεταξύ των δικαστηρίων κράτους μέλους και των δικαστηρίων τρίτου κράτους, ήτοι όταν εμπλέκονται υπήκοοι ή κάτοικοι τρίτης χώρας.
Ο Κανονισμός 2019/1111 περιέχει ρυθμίσεις για ζητήματα δικαιοδοσίας, για υποθέσεις ενδοενωσιακών υποθέσεων απαγωγής παιδιών, για την αναγνώριση και εκτέλεση αποφάσεων, δημοσίων εγγράφων και συμφωνιών, για τη συνεργασία μεταξύ των δικαστηρίων και των κρατικών αρχών των κρατών μελών. Δεν έχει ως σκοπό να καθορίσει το εφαρμοστέο δίκαιο για τις υποθέσεις που υπάγονται στο πεδίο εφαρμογής του ούτε να ενοποιήσει τα διαφορετικά νομικά συστήματα και τις παραδόσεις των κρατών μελών στον τομέα των οικογενειακών σχέσεων (αιτιολογική σκέψη 3). Το πεδίο εφαρμογής του Κανονισμού 2019/1111 κατά βάση ταυτίζεται με το πεδίο εφαρμογής του Καν 2201/2003 και σύμφωνα με το άρθρο 1§1 εφαρμόζεται σε αστικές υποθέσεις που αφορούν: α) το διαζύγιο, τον δικαστικό χωρισμό ή την ακύρωση του γάμου των συζύγων και β) την ανάθεση, την άσκηση, την ανάθεση σε τρίτο, την ολική ή μερική αφαίρεση της γονικής μέριμνας.
Ειδικότερα σύμφωνα με το άρθρο 1§1α στο πεδίο εφαρμογής του Κανονισμού εντάσσονται οι διαφορές αναφορικά με το διαζύγιο, τον δικαστικό χωρισμό και την ακύρωση του γάμου, ακόμη και αν η ακύρωση του γάμου ασκείται από τρίτο πρόσωπο μετά το θάνατο ενός ή και αμφοτέρων των συζύγων. Περαιτέρω ο Κανονισμός εφαρμόζεται μόνο στη λύση του συζυγικού δεσμού και δεν επηρεάζει θέματα όπως τους λόγους του διαζυγίου, το εφαρμοστέο δίκαιο στο διαζύγιο, τις υποχρεώσεις διατροφής, τις περιουσιακές συνέπειες του γάμου ή άλλα ζητήματα προσωπικής κατάστασης (αιτιολογική σκέψη 12 του Καν 2019/1111).
Κατ’ άρθρο 3 του Κανονισμού 2019/1111 διατηρήθηκε το numerus clausus των ευρωπαϊκών δικαιοδοτικών βάσεων, το οποίο συνιστά θεμιτή δυνατότητα του «divorce shopping». Βασικοί σύνδεσμοι που θεμελιώνουν τις δικαιοδοτικές βάσεις του Κανονισμού 2019/1111 παραμένουν ο τόπος της συνήθους διαμονής του ενός συζύγου ή και των δύο συζύγων αλλά και η κοινή ιθαγένεια (για την έννοια της συνήθους διαμονής των συζύγων και την αυτόνομη ερμηνεία της βλ ΔΕΕ της 25.11.2021, υπόθεση C-289/20 σκέψη 39, σε ΤΝΠ CURIA). Ειδικότερα σύμφωνα με το άρθρο 3 του Κανονισμού 2019/1111 δικαιοδοσία για θέματα διαζυγίου, δικαστικού χωρισμού και ακύρωσης γάμου έχουν τα δικαστήρια του κράτους μέλους: α) στο έδαφος του οποίου ευρίσκεται: i) η συνήθης διαμονή των συζύγων, ii) η τελευταία συνήθης διαμονή των συζύγων εφόσον ένας εκ των συζύγων έχει ακόμη αυτή τη διαμονή, iii) η συνήθης διαμονή του εναγομένου, iv) σε περίπτωση κοινής αιτήσεως, η συνήθης διαμονή του ενός ή του άλλου των συζύγων, v) η συνήθης διαμονή του ενάγοντος εάν είχε αυτή τη διαμονή επί τουλάχιστον ένα έτος αμέσως πριν από την έγερση της αγωγής, vi) η συνήθης διαμονή του ενάγοντος εάν είχε αυτή τη διαμονή επί τουλάχιστον έξι μήνες αμέσως πριν από την έγερση της αγωγής και εάν είναι υπήκοος του εν λόγω κράτους μέλους, ή β) της ιθαγένειας των δύο συζύγων. Οι ως άνω δικαιοδοτικες βάσεις συντρέχουν παράλληλα, χωρίς να τίθεται κάποια σειρά ιεράρχησης ή προτεραιότητας για την εφαρμογή αυτών.
Περαιτέρω, σύμφωνα με το άρθρο 1§1β στο πεδίο εφαρμογής του Κανονισμού 2019/1111 εντάσσονται οι αστικές υποθέσεις αναφορικά με την ανάθεση, την άσκηση, την ανάθεση σε τρίτο, την ολική ή μερική αφαίρεση της γονικής μέριμνας. Ο Κανονισμός 2019/1111 προβλέπει ορισμό για την έννοια του παιδιού και ειδικότερα θεωρείται για τις υποθέσεις γονικής μέριμνας ως τέτοιο κάθε πρόσωπο μέχρι 18 ετών (άρθρο 2§6) ανεξάρτητα από τo εφαρμοστέο ουσιαστικό δίκαιο που διέπει την προσωπική του κατάσταση (αιτιολογική σκέψη 17 του Καν 2019/1111). Οι διατάξεις του Κανονισμού εφαρμόζονται σε όλα τα παιδιά ανεξάρτητα από το αν είναι κοινά τέκνα των διαδίκων, εντός ή εκτός γάμου, αν αφορά αντιδικία συζύγων ή συντρόφων, καταχωρημένης ή ελεύθερης συμβίωσης, διαφορετικού ή ιδίου φύλου. Η έννοια της γονικής μέριμνας ορίζεται στο άρθρο 2§7 του Κανονισμού και περιλαμβάνει το σύνολο των δικαιωμάτων και υποχρεώσεων που παρέχονται σε φυσικό (γονείς ή και τρίτο πρόσωπο, όπως λ.χ. παππούδες) ή νομικό πρόσωπο όσον αφορά το πρόσωπο ή την περιουσία του παιδιού, είτε με δικαστική απόφαση είτε απευθείας από τον νόμο είτε με ισχύουσα συμφωνία. Περιεχόμενο της γονικής μέριμνας αποτελούν τα δικαιώματα της επιμέλειας και της προσωπικής επικοινωνίας, το περιεχόμενο των οποίων καθορίζεται αυτόνομα από τον κανονισμό για τις ανάγκες ομοιόμορφής εφαρμογής του.
Στο άρθρο 7 του Κανονισμού 2019/1111 διατηρείται ο γενικός δικαιοδοτικός κανόνας της συνήθους διαμονής του τέκνου κατά τον χρόνο που επιλαμβάνεται το δικαστήριο. Η συνήθης διαμονή του παιδιού καθορίζεται σύμφωνα με το κριτήριο της εγγύτητας και αποσκοπεί στη διασφάλιση του βέλτιστου συμφέροντος του παιδιού (αιτιολογική σκέψη 19 και 20 του Καν 2019/1111) διότι με την πληρέστερη συλλογή αποδεικτικού υλικού και την διευκόλυνση της ακρόασης του τέκνου διασφαλίζονται αποτελεσματικότερα τα συμφέροντά του. Η έννοια της «συνήθους διαμονής δεν ορίζεται από τον Κανονισμό και ερμηνεύεται αυτόνομα σύμφωνα με τους στόχους και τους σκοπούς του Κανονισμού με βάση όλες τις ειδικές περιστάσεις που σχετίζονται με ένα συγκεκριμένο παιδί όπως λ.χ. την πραγματική παρουσία του παιδιού σε ένα κράτος μέλος, τη διάρκεια, τη μονιμότητα, τις συνθήκες και τους λόγους διαμονής ή μετακίνησης σε μια συγκεκριμένη χώρα, την εθνικότητα του παιδιού, το σχολείο, τις γλωσσικές γνώσεις, τις οικογενειακές και κοινωνικές σχέσεις του παιδιού (βλ. 10201/2023 ΜΠΡ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ, δημοσιευμένη σε ΤΝΠ ΝΟΜΟΣ).
Αγγελική Λιγοψυχάκη, δικηγόρος