Η εσφαλμένη γνώση των ισχυόντων νομικών διατάξεων του ΑΚ προσπορίζει λόγο ακύρωσης αποδοχής κληρονομίας συνεπεία πλάνης
Η προθεσμία της αποποίησης της επαχθείσας κληρονομίας τρέχει, εφόσον ο νόμος δεν διακρίνει και κατά προσώπων ανικάνων προς δικαιοπραξία, αναστέλλεται δε η προθεσμία αυτή κατά την ρητή διατύπωση του άρθρου 1847 παρ. 3 ΑΚ εκ των αυτών λόγων, που αναστέλλεται και η παραγραφή, με συνέπεια την ανάλογη εφαρμογή των διατάξεων των άρθρων 255 και 258 παρ. 2 ΑΚ (ΑΠ 1087/2011 ΝοΒ 60.341). Έτσι, εάν ο κληρονόμος εμποδίστηκε να ασκήσει το δικαίωμα της αποποίησης από δικαιοστάσιο ή από άλλο λόγο ανώτερης βίας μέσα στην ως άνω τετράμηνη προθεσμία, υπάρχει θέμα αναστολής της λόγω του ότι πρόκειται για προθεσμία μικρότερη των, έξι μηνών – η προθεσμία αυτή δε λήγει πριν από την παρέλευση τεσσάρων μηνών από την παύση της αναστολής, κατ` ανάλογη εφαρμογή του άρθρου 257 εδ. β ΑΚ (Ν. Παιιαντωνίου, Κληρονομικό Δίκαιο, Εκδ.5η, παρ. 19. IV, σελ. 91). Γίνεται λοιπόν δεκτό ότι αποτελεί λόγο ανώτερης βίας, που αναστέλλει τη συμπλήρωση της προθεσμίας, ο χρόνος από τότε που ο νόμιμος αντιπρόσωπος υπέβαλε στο Δικαστήριο την αίτηση να του δοθεί η άδεια για αποποίηση, μέχρι να εκδοθεί σχετική προς τούτο οριστική απόφαση, αφού άλλως δεν είναι δυνατή η αποποίηση της επαχθείσης στον ανήλικο κληρονομιάς από το νόμιμο αντιπρόσωπο αυτού (ΑΠ 493/2003). Αν ο κληρονόμος τελεί υπό νόμιμη εκπροσώπηση, όπως για παράδειγμα το ανήλικο τέκνο που εκπροσωπείται νόμιμα από τους γονείς του, το στοιχείο της γνώσης κρίνεται στο πρόσωπο του νομίμου εκπροσώπου, αφού μόνον αυτός δικαιούται να αποποιηθεί την κληρονομιά που έχει επαχθεί στον αντιπροσωπευόμενο τηρουμένων των διατυπώσεων που ο νόμος επιτάσσει, προκειμένου δε περί αποποιήσεως ανηλίκου πρέπει να υποβληθεί αίτηση από τον εκπροσωπούντο αυτόν και να χορηγηθεί προς τούτο η σχετική άδεια. Περαιτέρω, κατά το άρθρο 1857 εδ. β’ περ. α, γ και δ ΑΚ, η αποδοχή της κληρονομιάς που οφείλεται σε πλάνη κρίνεται σύμφωνα με τις διατάξεις για τις δικαιοπραξίες. Ακολούθως, από τις διατάξεις των άρθρων 1847 παρ.1 εδα. α`, 1850, 1857, 140, και 141 του ΑΚ προκύπτει ότι η αποδοχή της κληρονομιάς που συνάγεται από την παραμέληση της προθεσμίας αποποίησής της μπορεί να προσβληθεί από τον κληρονόμο λόγω -πλάνης, όταν η αποδοχή που συνάγεται με τον τρόπο αυτόν κατά πλάσμα του νόμου δε συμφωνεί με τη βούληση του κληρονόμου από ουσιώδη πλάνη, δηλαδή από άγνοια ή εσφαλμένη γνώση της κατάστασης που διαμόρφωσε τη βούλησή του, όταν αυτή αναφέρεται σε σημείο τόσο σπουδαίο για την αποδοχή της κληρονομιάς, ώστε αν ο κληρονόμος γνώριζε την αληθή κατάσταση ως προς το σημείο αυτό δεν θα άφηνε να παρέλθει άπρακτη η προθεσμία της αποποίησης. Η δε εσφαλμένη αυτή γνώση ή άγνοια που δημιουργεί τη διάσταση μεταξύ βούλησης και δήλωσης, η οποία όταν είναι ουσιώδης θεμελιώνει δικαίωμα προσβολής της δήλωσης λόγω πλάνης, μπορεί να οφείλεται και σε άγνοια ή εσφαλμένη γνώση των νομικών διατάξεων για την αποδοχή της κληρονομιάς (ΟλΑΠ 3/1989 ΝοΒ 38.606, ΑΠ 173/2014 ΝοΒ 62.1434, ΑΠ 496/2013 ΝοΒ 61.1916). Ειδικότερα, η δήλωση αποποίησης έχει διαπλαστικό χαρακτήρα, αφού δημιουργεί μία νέα νομική κατάσταση ως προς το πρόσωπο του κληρονόμου. Η κληρονομιά επάγεται σ’ εκείνον που θα είχε κληθεί, αν εκείνος που αποποιήθηκε δεν ζούσε κατά το χρόνο του θανάτου του κληρονομουμένου (άρθρο 1856 ΑΚ). Περαιτέρω κατά τη διάταξη του άρθρου 1857 παρ.1 και 2 του ΑΚ, η αποδοχή ή η αποποίηση της κληρονομιάς είναι αμετάκλητη, ενώ η αποδοχή ή η αποποίηση που οφείλεται σε πλάνη ή απειλή ή απάτη κρίνεται σύμφωνα με τις διατάξεις για τις δικαιοπραξίες. Ειδικότερα αποδοχή ή αποποίηση που οφείλεται σε πλάνη ως προς το λόγο της επαγωγής, έστω και αν αναφέρεται στα παραγωγικά αίτια της βούλησης εκείνου που αποδέχθηκε ή αποποιήθηκε είναι άκυρη (άρθρο 1851 ΑΚ). Δεν αποκλείεται, όμως, παρά το ότι η διάταξη του άρθρου 1857 παρ.1 του ΑΚ καθιερώνει το αμετάκλητο της αποδοχής ή της αποποίησης ως μονομερούς δικαιοπραξίας με προφανή σκοπό τη δημιουργία βεβαιότητας ως προς το πρόσωπο του κληρονόμου, η αποδοχή και η αποποίηση να είναι συνέπεια πλάνης, που δεν αναφέρεται στο λόγο της επαγωγής, ή που είναι αποτέλεσμα απάτης, ή απειλής. Στις περιπτώσεις αυτές, η διάταξη του άρθρου 1857 παρ. 2 ΑΚ προβλέπει τη δυνατότητα ακύρωσης της αποδοχής ή αποποίησης, σύμφωνα με τις γενικές διατάξεις για τις ακυρώσιμες δικαιοπραξίες (άρθρα 140 επ., 147 επ., 150 επ. ΑΚ), που εφαρμόζονται, ενόσω δεν τροποποιούνται από τις ιδιαίτερες ρυθμίσεις των διατάξεων του άρθρου 1857 παρ. 2-4 ΑΚ. Έτσι, αν πρόκειται για δήλωση από πλάνη, σύμφωνα με τις διατάξεις των άρθρων 140, 141 και 142 του ΑΚ, αν κατά την κατάρτιση της δικαιοπραξίας, η δήλωση δε συμφωνεί από ουσιώδη πλάνη, με τη βούληση του δηλούντος, αυτός έχει το δικαίωμα να ζητήσει την ακύρωση της δικαιοπραξίας. Πλάνη είναι η εσφαλμένη γνώση της απαιτούμενης για τον προσδιορισμό της βούλησης του δηλούντος πραγματική κατάσταση. Προς την πλάνη, με την παραπάνω έννοια, εξομοιώνεται και η έλλειψη γνώσης (άγνοια) της πραγματικής κατάστασης, όταν δεν είναι συνειδητή από μέρους του δηλούντος, όταν δηλαδή αυτός δεν είναι εν γνώσει ότι αγνοεί την απαιτούμενη πραγματική κατάσταση, γιατί αν έχει πλήρη επίγνωση της άγνοιάς του δεν πλανάται (ΑΠ 725/2014 ο.π.). Υπάρχει πλάνη περί το δίκαιο της αποδοχής της κληρονομιάς και όταν ο κληρονόμος τελεί σε άγνοια που ανάγεται α) στο σύστημα της κτήσης της κληρονομιάς κατά τον ΑΚ που επέρχεται αμέσως μετά το θάνατο του κληρονομουμένου, οπότε η προθεσμία του άρθρου 1847 του ΑΚ δεν αρχίζει, γιατί η άγνοια αποκλείει την γνώση της επαγωγής της κληρονομιάς και β) σε άγνοια μόνο της ύπαρξης της προθεσμίας του άρθρου 1847 του ΑΚ προς αποποίηση ή της κατά το άρθρο 1850 του ΑΚ νομικής σημασίας της παρόδου της προθεσμίας αυτής άπρακτης (ΑΠ 827/2017 ΝοΒ 66.1016, ΑΠ 951/2013 ΝοΒ 61.2132). Τέλος, απαιτουμένης θετικής γνώσης της επαγωγής και του λόγου της και μη αρκούσης της υπαίτιας άγνοιας αυτής, η κίνηση της πιο πάνω τετράμηνης προθεσμίας δεν άρχεται σε περίπτωση πλάνης του κληρονόμου ως προς την επαγωγή και το λόγο της, ως γεγονότων που αφετηριάζουν την εν λόγω προθεσμία. Ειδικότερα η από τον κληρονόμο μη γνώση της προς αυτόν επαγωγής και του λόγου της εξ αιτίας άγνοιας ή εσφαλμένης γνώσης των νομικών ρυθμίσεων περί αποδοχής κληρονομιάς, αποτρέπει την έναρξη της κρίσιμης προθεσμίας (ΟλΑΠ 3/1989 ο.π., Γεωργιάδη – Σταθόπουλου, ΕρμΑΚ, έκδ. 1996, άρθρο 1847-1848, αριθ. 11,17, Παπαντωνίου, Κληρονομικό Δίκαιο, έκδ. 1989, σελ. 7).
Με την υπ’αριθμ. 875/2019 οποίας κρίθηκε αίτηση άδειας για αποποίηση ανηλίκου τέκνου των αιτούντων η οποία ασκήθηκε σε χρόνο πολύ μεταγενέστερο της νόμιμης τετράμηνης προθεσμίας από την αποποίηση της πρώτης αιτούσας λόγω εσφαλμένης γνώσης του ισχύοντος νομικού καθεστώτος. Συγκεκριμένα, στην περίπτωση αυτή η προθεσμία εκκινούσε την επομένη της ημερομηνίας αποποίησης από την πρώτη των αιτούντων, η γνώση δε περί της επαγωγής (θάνατος του παππού του) και του λόγου αυτής (ήτοι, αφενός η συγγενική του σχέση με τον αποβιώσαντα, αφετέρου η επακολουθήσασα αποποίηση της μητρός του), κρίνεται στο πρόσωπο των νομίμων αντιπροσώπων του, ήτοι των αιτούντων γονέων του, πλην όμως οι τελευταίοι (αιτούντες), ως νόμιμοι αντιπρόσωποι του, δεν τελούσαν σε γνώση του νομικού λόγου της επαγωγής της κληρονομιάς σ` αυτό (ανήλικο τέκνο) και αγνοούσαν ότι πρέπει να προβούν οι ίδιοι σε δήλωση αποποίησης της ως άνω κληρονομιάς για λογαριασμό του τέκνου τους και όχι το ίδιο μετά τη συμπλήρωση του 18ου έτους της ηλικίας του. Ειδικότερα, αποδείχθηκε ότι οι αιτούντες, που δεν διαθέτουν ειδικές νομικές γνώσεις κληρονομικού δικαίου, οι οποίες δεν αποτελούν σε καμία περίπτωση πασίδηλο, ή δίδαγμα της κοινής πείρας και λογικής, ώστε να μπορεί βασίμως να υποστηριχθεί ότι έχουν εμπεδωθεί από το μέσο, συνετό, κοινωνικό άνθρωπο, που δεν έχει λάβει νομική παιδεία και κατάρτιση, τελούσαν σε πλάνη ως προς το αφετήριο γεγονός της προθεσμίας αποποιήσεως, καθόσον θεωρούσαν εσφαλμένα ότι η επαγωγή της κληρονομιάς του ως άνω αποβιώσαντος προς την ανήλικη θυγατέρα τους δεν θα γινόταν προτού αυτή ενηλικιωθεί και ότι η αποποίηση της κληρονομιάς θα έπρεπε να γίνει από την ίδια μετά την ενηλικίωσή της και, ως εκ τούτου, αγνοούσαν την ύπαρξη της προβλεπόμενης από το νόμο τετράμηνης προθεσμίας προς αποποίηση της επαχθείσας στο ανήλικο τέκνο τους κληρονομιάς του παππού του, καθώς, επίσης, και το ότι η άπρακτη παρέλευση της προθεσμίας αυτής θα είχε ως συνέπεια να θεωρείται κατά πλάσμα δικαίου ότι η κληρονομιά του έχει γίνει αποδεκτή από το ανήλικο, και επομένως, θα ευθύνεται και το ίδιο κατά το κληρονομικό του μερίδιο και για κάθε χρέος του αποβιώσαντος. Το Δικαστήριο έκρινε πως είναι προφανές ότι οι αιτούντες δεν ήθελαν να αποκτήσει το ανήλικο τέκνο τους την ιδιότητα του κληρονόμου του αποβιώσαντος, ούτε βέβαια η αποποίηση της μητρός της ανήλικης έγινε προς τον σκοπό αυτό, αλλά αντιθέτως έγινε διότι γνώριζε ότι ο αποθανών πατέρας της, ήταν κατάχρεος όσο ζούσε και η αξία του ενεργητικού της περιουσίας ήταν ελάχιστη σε σχέση με το ιδιαιτέρως αυξημένο παθητικό αυτής, συνεπώς, η μη αποποίηση της κληρονομιάς εκ μέρους των αιτούντων, γονέων του ανηλίκου, στο πρόσωπο των οποίων κρίνεται το στοιχείο της γνώσεως της επαγωγής της κληρονομιάς στην ανήλικη θυγατέρα τους και του λόγου αυτής, μέσα στη νόμιμη προθεσμία, δε συμφωνούσε με την πραγματική βούλησή τους, αλλά οφείλεται σε πλάνη τους και δη στην άγνοια των περί αποποίησης της κληρονομιάς σχετικών διατάξεων του ΑΚ. Ειδικότερα, η πλάνη τους συνίστατο στο ότι δε γνώριζαν, καθ’ όλο το χρονικό διάστημα, που έπρεπε να αποποιηθούν, για λογαριασμό του ανηλίκου τέκνου τους, την κληρονομιά, την ύπαρξη της προθεσμίας του άρθρου 1847 του ΑΚ προς αποποίηση και την κατά το άρθρο 1850 του ίδιου Κώδικα νομική σημασία της παρόδου της προθεσμίας αυτής άπρακτης. Ως εκ τούτου, η τετράμηνη προθεσμία του άρθρου 1847 του ΑΚ δεν εκκίνησε την επομένη της ημερομηνίας αποποίησης από την πρώτη των αιτούντων, αλλά από την ημερομηνία επίσκεψής τους σε δικηγορικό γραφείο, οπότε και ενημερώθηκαν για τις σχετικές διατάξεις του νόμου. Ως εκ τούτων, ενόψει του ότι οι αιτούντες τελούσαν σε πλάνη, δηλαδή αγνοούσαν τις περί αποδοχής της κληρονομιάς διατάξεις του ΑΚ, η οποία, μάλιστα, ήταν και ουσιώδης, διότι αναφέρεται σε σημείο τόσο σπουδαίο για την αποδοχή της κληρονομιάς, ώστε, εάν γνώριζαν την αληθινή κατάσταση, ως προς το σημείο αυτό, δεν θα άφηναν να παρέλθει άπρακτη η σχετική προθεσμία, αλλά θα αποποιούνταν για λογαριασμό της ανήλικης θυγατέρας τους, εμπρόθεσμα την κληρονομιά, κρίθηκε ότι δεν εκκίνησε για το ανήλικο η τετράμηνη προθεσμίας αποποίησης του άρθρου 1847 ΑΚ πριν , η προθεσμία αυτή δε ανεστάλη από την ημεροχρονολογία κατάθεσης της κρινόμενης αίτησης και μέχρι την έκδοση οριστικής απόφασης επ’ αυτής, καθόσον χωρίς την άδεια του Δικαστηρίου δεν είναι δυνατόν να αποποιηθούν την κληρονομιά για λογαριασμό του ανηλίκου οι αιτούντες γονείς του, που ασκούν από κοινού τη γονική μέριμνα αυτού.
Λαμπρινή Σταμέλου, δικηγόρος