Χρονική – εναλλασσόμενη κατανομή επιμέλειας τέκνων (βλ. ΜΠρΑθ 7131/2017, δημ. ΕφΑΔ 2017, 951)
Σύμφωνα, με το ισχύον νομικό πλαίσιο (άρθρο 1513 § 1 εδ. 2 και 3 ΑΚ σε συνδυασμό με το άρθρο 1514 ΑΚ), σε περίπτωση διαζυγίου ή ακύρωσης του γάμου ή διακοπής της συμβίωσης, οι επιλογές του δικαστηρίου για την ανάθεση της άσκησης της γονικής μέριμνας (εκπροσώπηση, διαχείριση και επιμέλεια) των τέκνων γεννημένων σε γάμο είναι οι ακόλουθες τέσσερις: α) να αναθέσει την άσκηση της γονικής μέριμνας οε ένα από τους γονείς, β) να αναθέσει την άσκηση της γονικής μέριμνας και στους δυο γονείς από κοινού, γ) να κατανείμει λειτουργικά ή χρονικά την άσκηση της γονικής μέριμνας μεταξύ των γονέων και δ) να την αναθέσει σε τρίτον (Αγαλλοπούλου σε Γεωργιάδη/Σταθόπουλο ΑΚ, τ. VIII, 2003, σ. 172, αρ. 29, Μανωλεδάκη, Οικογενειακό Δίκαιο, τ. II, 2012, σ. 324).
Στον ελληνικό Αστικό Κώδικα, προβλέπεται η χρονική κατανομή ή εναλλασσόμενη άσκηση όλων των εκφάνσεων της γονικής μέριμνας. Επιφυλάξεις διατυπώθηκαν από την ελληνική θεωρία ως προς τη σκοπιμότητα αυτής της ρύθμισης, καθόσον η παράλληλη ύπαρξη δυο κέντρων ζωής θεωρείται ότι δημιουργεί στο τέκνο έλλειψη σταθερότητας και ανασφάλειας, που αναστατώνουν και απορρυθμίζουν τη ζωή του παιδιού. Επιπλέον προβλέπεται ότι θα δημιουργηθούν συνεχείς εντάσεις και τριβές μεταξύ των γονέων, καθόσον η εναλλασσόμενη ανατροφή απαιτεί μια πραγματική συνεργασία μεταξύ τους στις επιλογές και στη διαχείριση του ανηλίκου κατά τρόπο παραγωγικό (Παπαχρίστου, Αρμ 1985, 101-103). Στο διεθνή χώρο, υποστηρίζεται σθεναρά ότι με την εναλλασσόμενη κατοικία, κατοχυρώνεται μια καλύτερη ισορροπία ανάμεσα στους γονείς, στη φροντίδα και ανατροφή των τέκνων, προσφέροντας στον ανήλικο τη δυνατότητα να διαβιεί στην καθημερινή του ζωή τόσο με τον πατέρα όσο και τη μητέρα. Το παιδί έχει δυο λειτουργικά σπίτια, την πατρική και μητρική του κατοικία. Ενθαρρύνεται έτσι η ισόρροπη επαφή του παιδιού και με τους δυο γονείς. Επιπλέον σημειώνεται ότι η κοινωνία έχει αλλάξει, η γυναίκα λόγω της επαγγελματικής της απασχόλησης βρίσκεται πλέον σε δυσκολία να φροντίσει μόνη της τα τέκνα, ενώ η σχέση των πατέρων με τα τέκνα τους δεν είναι η ίδια με αυτή που επικρατούσε παλαιότερα. Επιπλέον έχει παρατηρηθεί ότι δυο σαββατοκύριακα εναλλάξ το μήνα, δεν επιτρέπουν στον γονέα που δεν διαμένει με το τέκνο να ασκήσει μια πραγματική επιρροή στην ανατροφή των τέκνων του. Η θεματική δεν πρέπει να περιοριστεί μόνο σε νομικό επίπεδο, αλλά πρέπει να συμπεριλάβει και τις επιστημονικές ανακαλύψεις στους τομείς της ιατρικής και της ψυχολογίας. Επισημαίνεται ότι από τις νεότερες ιατρικές και ψυχολογικές έρευνες δεν προκύπτει κανένα αρνητικό αποτέλεσμα από την κοινή ανατροφή, που μοιράζεται ισομερώς μεταξύ δυο σπιτιών. Αντίθετα, η ύπαρξη της διπλής κατοικίας θεωρείται ευεργετική και απαραίτητη για την προστασία της ισόρροπης ανάπτυξης ταυ παιδιού. Τα παιδιά που ζουν εναλλάξ και με τους δυο γονείς με ίση κατανομή του χρόνου, ανέφεραν υψηλότερα επίπεδα ικανοποίησης από τη ζωή τους από εκείνα που υπάγονται σε άλλη ρύθμιση για χωρισμένες οικογένειες (Bjamason/Arnarsson (2011), Joint physical custody and communication with parents: A cross – national study of children in 36 western countries, Journal of Comparative Family Studies, 42, σ. 871-890· Bauserman (2002), Child adjustment in joint-custody versus sole- custody arrangements: a meta analytic review, Journal of Family Psychology, 16, σ. 91-102).
Την αρχή της εναλλασσόμενης κατοικίας (shared residence) και μετά τη διάσταση, εισηγείται και το Συμβούλιο της Ευρώπης με το υπ’ αρ. 2079/2-10-2015 ψήφισμά του, με το οποίο προσκαλεί τα κράτη μέλη να την εισαγάγουν στη νομοθεσία τους, αποκλείοντας την εφαρμογή της σε περιπτώσεις ενδοοικογενειακής βίας, κακοποίησης του παιδιού και αδιαφορίας, που δημιουργούν κινδύνους για τη σωματική και ψυχική υγεία του τέκνου. Αυτό το ψήφισμα, στηρίχθηκε σε μετα – ανάλυση πολυάριθμων διεθνών μελετών (Nielsen (2014), Shared physical custody; Summary of 40 studies on outcomes far children, Journal of Divorce & Remarriage, 55, 613-635), που κατέδειξαν τα οφέλη από την εναλλασσόμενη κατοικία και τις αρνητικές επιπτώσεις που προέρχονται από την αποκλειστική επιμέλεια, στην οποία ο χρόνος συναναστροφής του παιδιού με το λιγότερο ευνοημένο γονέα είναι κάτω του 33%. Περαιτέρω, ο χωρισμός δεν είναι καθαυτός δείκτης της έλλειψης γονικής ικανότητας, και η υπαιτιότητα του ενός ή του άλλου γονέα για το διαζύγιο ή τη διακοπή της συμβίωσης δεν ασκεί επιρροή στην άσκηση της γονικής μέριμνας. Η καταλληλότητα του ενός γονέα να αναλάβει την άσκηση της επιμέλειας δεν αποτελεί ταυτόχρονα και ένδειξη ακαταλληλότητας του άλλου (Μιχαλακάκου, Η κακή άσκηση της γονικής μέριμνας κατά τη νομολογία, 2015, σ. 40). Αμφότεροι κατά τεκμήριο είναι ικανοί στο γονεϊκό ρόλο και το ανήλικο έχει το δικαίωμα να διατηρεί μια ισορροπημένη σχέση και με τους δυο γονείς. Ιδανική λύση είναι η διατήρηση της συμμετοχής και η ενεργητική παρουσία και των δυο γονέων στην ανατροφή του παιδιού, γιατί το τελευταίο δεν χρειάζεται μόνο τον καλύτερο από αυτούς (Δεμερτζής, Η ουσιαστική και οικονομική αναγκαία μεταρρύθμιση της επιμέλειας, Δ 2008, 140 επ.). Εξάλλου σημαντικό κριτήριο για την εξειδίκευση του συμφέροντος του ανηλίκου αποτελεί η προσωπική του γνώμη, η αναζήτηση της οποίας εξαρτάται από την ωριμότητα αυτού, η οποία προϋποθέτει κάποια ηλικία και πρέπει να ζητείται και να συνεκτιμάται πριν από κάθε απόφαση σχετική με τη γονική μέριμνα (άρθρο 1511 § 3 ΑΚ), χωρίς όμως να είναι δεσμευτική. Ως ωριμότητα του τέκνου είναι η ικανότητα να αντιληφθεί το συμφέρον του (ΑΠ 201/2010 ΝοΒ 2010, 174, ΑΠ 1316/2009 ΝοΒ 2010, 162 Λαδογιάννης σε Απ. Γεωργιάδη, ΣΕΑΚ ΙΙ, 2013, σ. 86S, αρ. 8). Η ηλικία από μόνη της δεν είναι ενδεικτική της ωριμότητας (ΑΠ 561/2003 ΝοΒ 2004, 23). Η γνώμη του ανηλίκου δεν αποτελεί ίδιο αποδεικτικό μέσο, ούτε πρέπει να εξομοιώνεται με μαρτυρική κατάθεση, και δεν έχει ως σκοπό την απόκτηση αποδεικτικών στοιχείων. Αντίθετα η ακρόαση πρέπει να αποσκοπεί στην ανάπτυξη από το παιδί, των σκέψεων, αισθημάτων, αναγκών και επιθυμιών του, που θα αποτελέσουν ένα οδηγό για την κρίση του δικαστηρίου και θα συνεκτιμηθούν με τα υπόλοιπα στοιχεία (ΜΠρΑθ 60/2017 ΕφΑθ 2017, 55 με παραπομπή σε Σκορίνη-Παπαρρηγοπούλου, Η ευρωπαϊκή Σύμβαση για την ανάπτυξη των δικαιωμάτων των παιδιών Ν 2502/1997. Παρουσίαση των βασικών της σημείων και της σημασίας της στο ισχύον ελληνικό δίκαιο, ΕλλΔνη 2003, 326).
Στην προκείμενη περίπτωση που απασχόλησε το Μονομελές Πρωτοδικείο Αθηνών πιθανολογήθηκαν, τα ακόλουθα κρίσιμα πραγματικά περιστατικά: […]. Ήδη αμφότεροι οι διάδικοι επιδίδονται στη διατύπωση μομφών σε βάρος του άλλου, που σχετίζονται με τα καθήκοντά τους ως γονέων και με το ενδιαφέρον τους για την ορθή ανατροφή των ανήλικων τέκνου τους. Από την αποδεικτική διαδικασία προέκυψε το ιδιαίτερο ενδιαφέρον και των δυο γονέων για τα ανήλικα τέκνα τους και ότι και οι δυο είναι κατάλληλοι για την ανάθεση της επιμέλειας των προσώπων των ανηλίκων τέκνων τους. Ειδικότερα η μητέρα καταβάλλει προσπάθεια ώστε να μεγαλώνουν οι ανήλικοι σ’ ένα ζεστό οικογενειακό περιβάλλον. Αλλά και ο πατέρας επιδεικνύει ανάλογο ενδιαφέρον για την ανατροφή των τέκνων, το γεγονός δε ότι ο τελευταίος δεν διεκδίκησε την επιμέλειά τους κατά τη σύναψη του από 21.12.2012 ιδιωτικού συμφωνητικού και την επακόλουθη σύνταξη του πρακτικού συμβιβασμού το έτος 2014, έχοντας την πεποίθηση ότι έπρεπε αυτά να διαμένουν με τη μητέρα τους λόγω του νεαρού της ηλικίας τους, δεχόμενος την επιμέλεια από πλευράς της μητέρας τους, καταδεικνύει ωριμότητα αλλά και τη σοβαρότητα της πρόθεσής του να ασκήσει το λειτούργημά του με υπευθυνότητα. Εντούτοις, πιθανολογείται ότι η έκδοση της 2027/2017 απόφασης του Δικαστηρίου αυτού, με την οποία η επιμέλεια των ανηλίκων ανατέθηκε στη μητέρα αυτών, στην πράξη είχε τα ακόλουθα αποτελέσματα: Η μεν μητέρα να παραβιάζει την απόφαση του δικαστηρίου, που της απαγόρευσε να διανυκτερεύει εκτός της οικίας της με τα ανήλικα τέκνα, καθώς και να θεωρήσει ότι, ως έχουσα την επιμέλεια με δικαστική απόφαση, μπορεί πλέον να επιφέρει μονομερώς σημαντικές αλλαγές στη ζωή των ανηλίκων μεταβάλλοντας το σχολικό τους περιβάλλον, και δη μετεγγράφοντας αυτά από το σχολείο της Α., όπου ήδη φοιτούν, στο σχολείο πλησίον της οικίας της στη Γ., προκειμένου να διευκολύνει τη δική της καθημερινότητα, παρότι η διαφορά στην απόσταση μεταξύ των δύο σχολείων είναι μόλις δύο χιλιόμετρα και μέχρι πρότινος αμφότεροι οι γονείς θεωρούσαν πολύ σημαντικό να διατηρηθεί σταθερό το σχολικό και κοινωνικό περιβάλλον των παιδιών προς διατήρηση της ψυχικής και συναισθηματικής τους ισορροπίας προς εξισορρόπηση της διάσπασης της συμβίωσης των γονέων τους. Ο δε πατέρας να σταματήσει να συνδράμει στη μεταφορά των τέκνων στο σπίτι της καθ’ ης μετά το σχολείο τους, προκειμένου η τελευταία να αναγκαστεί να επωμιστεί τη σχετική υποχρέωση και το κόστος της, όπως και το κόστος της ιδιωτικής ασφάλισης υγείας των τέκνων, που μέχρι πρόσφατα συμπεριλαμβάνονταν στην ιδιωτική ασφάλεια του αιτούντος, που αυτός είχε συνάψει για τα μέλη της οικογένειάς του, καθώς και το κόστος των συνδρομών για τις εξωσχολικές τους δραστηριότητες και των δώρων για τις κοινωνικές τους συναναστροφές, επικαλούμενος ότι το Δικαστήριο κατόπιν αιτήματός της, της επιδίκασε διατροφή, οι δε σχέσεις τους επιδεινώνονται από την ανεπίτρεπτη ανάμειξη του συντρόφου της καθ’ ης σε ενέργειες που δεν δικαιολογούνται από την ιδιότητά του, καθόσον πιθανολογήθηκε ότι μετά από τραυματισμό του ανηλίκου … στην αυλή του σχολείου του ειδοποιήθηκε η καθ’ ης μητέρα του και ο ανήλικος συνοδεύτηκε για να λάβει ιατρική βοήθεια από τον σύντροφο της μητέρας του, χωρίς να έχει ειδοποιηθεί καν ο αιτών πατέρας του ανηλίκου, που ενημερώθηκε σε μεταγενέστερο χρόνο. […]Πρόκειται για ανήλικο με ιδιαίτερα επιμελή εξωτερική εμφάνιση εξαιρετικά ευγενική φυσιογνωμία και καλή κοινωνική παράσταση, το οποίο ήταν σε θέση να παράσχει απαντήσεις σε ότι ερωτήθηκε και χωρίς δισταγμό ή επιφύλαξη είπε ότι αγαπά εξίσου τους δύο γονείς του, περνά εξίσου καλά και με τους δύο και τόνισε ότι δεν θέλει να χάσει κανέναν από αυτούς. Ότι δεν είχε πρόβλημα με την εναλλασσόμενη διανυκτέρευση στο σπίτι του πατέρα του κατά τα παρελθόνα έτη ενώ εξέφρασε θετική γνώμη τόσο για τη νέα σύζυγο του αιτούντος όσο και για τον σύντροφο της καθ’ ης, επισήμανε δε ότι δεν επιθυμεί να αλλάξει σχολείο αλλά θέλει να διατηρήσει τους φίλους του και τις δραστηριότητές του, όπως και ο αδελφός του. Κατά τη διατύπωση των απόψεών του ο ανήλικος είχε έκδηλη αγωνία να καταστεί σαφές ότι δεν θέλει να αδικήσει κανέναν από τους γονείς του, παρά δε τη σύντομη διαδικασία στο τέλος έδειξε να έχει καταβληθεί ψυχολογικά. Ενόψει αυτών, το Δικαστήριο κρίνει ότι η χρονική κατανομή της επιμέλειας είναι η πιο ενδεδειγμένη λύση. Η χρονική ήτοι εναλλασσόμενη άσκηση- κατανομή της επιμέλειας, την οποία εν τοις πράγμασι επί τέσσερα περίπου έτη εφάρμοζαν επιτυχώς οι ήδη αντίδικοι με τον ήδη αιτούντα να έχει αναλάβει τη μεταφορά των ανηλίκων στο σχολείο τους και την επιστροφή τους κατά τις ημέρες διαμονής με τη μητέρα τους, εξασφαλίζει τη συμμετοχή και των δυο γονέων στην ανατροφή των παιδιών και ενισχύει τους δεσμούς των ανηλίκων με αμφότερους τους γονείς τους, περιορίζοντας έτσι τις αναπόφευκτα δυσμενείς επιπτώσεις που προκαλεί το διαζύγιο στην ψυχολογία και την εν γένει προσωπικότητά τους. Επίσης με την παραλλήλως προσδοκώμενη επίδειξη εκ μέρους των διαδίκων της αυξημένης υπευθυνότητας και ευαισθητοποίησης, πιστεύεται ότι θα αποκατασταθεί το απαραίτητα κλίμα γαλήνης, ηρεμίας, σταθερότητας και ασφάλειας, που είναι αναγκαίο για την απρόσκοπτη εξέλιξη της συνολικής διαδικασίας ολοκληρώσεως της προσωπικότητας των ανηλίκων, ήτοι ο πατέρας κατά τους μήνες που λήγουν σε ζυγό αριθμό και η μητέρα κατά τους μήνες που λήγουν σε μονό αριθμό.
Κωνσταντίνα Β. Πουρνάρα
Δικηγόρος